XVII əsr anadilli Azərbaycan poeziyası və problemləri

(Əvvəli ötən sayda)

Sadiq bəy Əfşar yaradıcılığına xas bir çox xüsusiyyətləri, daha doğrusu, mənəvi-estetik dəyərləri və bədii təsvir vasitələrini anadilli Azərbaycan poeziyasının diğər təmsilçilərinin yaradıcılığında da ğörə bilirik və bu ümumi və bənzər cəhətləri müəllif son dərəcə məntiqi və elmi dəlillərə təməllənərək aydınlıq gətirir. Məsələn, XVII əsr Azərbaycan şairlərinin yaradıcılığında Füzuli və özbək şairi Əlişir Nəvainin xüsusilə güclu təsiri olduğunu məntiqi misallarla, daha doğrusu, şairlərin öz poetik etirafları ilə izah etməyə çalışır. Burada qarşılaşdırma metoduna üstünlük verən müəllif poetik fiqurlar, məcazlar, mübaliğələr, ideya-məzmun, forma-kompozisiya xüsusiyyətləri kimi hadisələri gözdən keçirərək adlarını zikr etdiyimiz şairlərin yaradıcılığında ənənə və novatorluq kimi estetik bir məsələyə də öz münasibətini bildirə bilir. Məsələn, XVII əsrdə Azərbaycan və fars dillərində şeirlər yazan şairimiz Vali barəsində ilk dəfə olaraq bizə məlumat çatdıran müəllif onun Füzuli yaradıcılığı ilə olan əlaqəsinə də diqqət çəkir və Füzuliyə xas bir çox xüsusiyyətləri, qanunauyğunluqları və prinsipləri Vali yaradıcılığında da izləyə bilir. Maraqlıdır ki, müəllif bu xüsusiyyətləri onları Füzuli yaradıcılığında ilk dəfə olaraq tanınmış yazıçımız, görkəmli ədəbiyyatşünas alim Mir Cəlal müəllimin fikirləri ilə əlaqələndirməyə səy göstərir.

Paşa Kərimov XVII əsrdə yaşayıb-yaratmış bir cox şairlərimizin nəinki ayrı-ayrı şeirlərinin, qəzəllərinin, qəsidələrinin, divan ədəbiyyatı nümunələrinin üzə çıxarılması sahəsində, həm də bu və ya digər sənətkarlarımızın milli kimliklərinin (unutmamaq lazımdır ki, onların bizə çatmış əsərləri bəzən ərəb, fars, çığatay türkcəsi ilə yazılmışdır) müəyyən edilməsində, ana dilimizdə yayımlamasında, bəlkə də ilk dəfə olaraq oxucularımıza çatdırılmasında olduqca faydalı bir iş görmüşdür. Bu sözləri XVII əsr şairi Məczub Təbrizi haqqında da söyləmək mümkündür. Müəllif bu şairin tərcümeyi-halına aid çox az məlumatın olduğunu bildirməklə yanaşı, müxtəlif yabançı qaynaqlara əsaslanaraq onun bir çox əsərlərinin, on mindən artıq beytdən ibarət "Şahrahi-nicat" adlı məsnəvisinin adını çəkir, bu əsər vasitəsilə onun həyatı, tarixi dönəmi, ölümü (m.1682), hətta şairin bir divanının Londonun Britaniya muzeyində saxlanması haqqında belə məlumatlar verə bilir. Eyni zamanda Məczub Təbrizi əsərlərinin sorağı Leyden Universitetinin kitabxanasının kataloqundan, Qahirə Milli kitabxanasından gəlir. Zənnimcə, bu qəbildən olan faktlar geniş oxucularımız kimi, bir çox tədqiqatçı-alimlərimizə də indiyə kimi məlum deyildi. Dünyanın bir çox bölgələrinə səpələnmiş söz incilərimizdən xəbərsiz olaraq yaşadığımızı düşündükcə bir daha təəssüf hissi keçirməklə, bu xeyirxah yolda Paşa Kərimov kimi öz işinə məsuliyyətlə yanaşan, milli-mənəvi dəyərlərimizi daha da zənginləşdirməyə çalışan fədakar elm adamlarımıza təşəkkürlərimizi bildirmək ehtiyacı duyuruq. Xatırlatmaq lazımdır ki, keçmişdə yaşamış sənət adamlarımızın, şairlərimizin əlyazmalarının, qəzəl, qəsidə, risalə və s. əsərlərinin araşdırılıb öyrənilməsi, tədqiqi, təbliği hər şeydən öncə alimdən uzaqgörənlik, etnoqrafik bilgi, tarixi hadisələrdən baş çıxara bilmək, yüksək bədii-estetik zövq və həmçinin ümumiləşdirmə qabiliyyəti tələb edir və haqqında danışdığımız monoqrafiyada müəllifin bu keyfiyyətlərə dərindən sahib olduğunu görürük. Təsadüfi deyil ki, müəllif şairlərin həyat və yaradıcılığına həsr etdiyi portret-oçerklərdə yuxarıda qeyd etdiyimiz prinsiplərə riayət etməklə, eyni zamanda, ümumiyyətlə, poeziya sənətinə xas janrların estetik təbiətini, forma və kompozisiya xüsusiyyətlərini, zəngin və çoxyönlü ideya-məzmunlu əsərlərin tarixilik və məzmun baxımından təsnifatını, həmçinin bədii ifadə vasitələrini, daha doğrusu, şeir sənətinin spesifik dilini çox gözəl bildiyini nümayiş etdirmişdir. Bu xüsusiyyətləri onun təhlil etdiyi müxtəlif bədii hadisələrin izahında belə, hiss etmək mümkün olur. Müəllifin qəzəl, qəsidə, nəzirə, şitaiyyə, təşbih, istiarə, mubaliğə, rübai, divan, "hind üslubu", sufilik, müqayisə üsulu və s. kimi ədəbi prosesdə istifadə olunan anlayışlardan yerli-yerində istifadə etməsi, onların izahını verməsi və yalnız bundan sonra ədəbi örnəklərin təhlilinə keçməsi metodu da olduqca məntiqi və gərəkli görünür, təhlil edilən əsərlərin ideya-məzmununun daha yaxşi mənimsənilməsinə xidmət etmiş olur. Unutmamaq lazımdır ki, bu şeirlərin bəziləri ərəb, fars dillərində yazılmış, bəzən burada hətta həmin dillərə aid kəlmələrlə birlikdə çığatay türkçəinə aid sözlər belə yer almaqdadır və təbii ki, bu gün onların izahına hələ də ehtiyac duyulmaqdadır.

Müəllifin "XVII əsr anadilli lirikamızda "hind üslubu" şairləri" adlandırdığı bölümdə üslubun nümayəndələrindən olan ürfi Şirazi, Nəziri Nisapuri, Zühuri Turşizi, Talib Amili, K.Kaşani, Saib Təbrizi kimi şairlərin yaradıcılıq dəst-xətti, bu üslubun onların yaradıcılığında meydana gətirdiyi yeniliklər diqqət mərkəzinə çəkilir, keçmiş estetik normalardan bir qədər kənara çıxılması, şeirə, xüsusilə də qəzəl janrına yeni ideya, yeni obrazlar aləmi gətirilməsi, fanatizmdən, mövzu məhdudiyyətindən uzaqlaşmaq meylləri, təqlidçilikdən vaz keçmək kimi cəhətlər xüsusi olaraq aydınlaşdırılır. Müəllif "hind üslubunda" yazan şairlərin poetik dilini Türkiyə ədəbiyyatında bu üslubu davam etdirən Naili, Nişati, Nabi, Şeyx Galib kimi XVII -XVIII əsrdə yaşamış tanınmış şairlərin yaradıcılığı ilə müqayisə edərək Azərbaycan şairlərinin şeirlərinin dilinin bir qədər sadə, anlaşılan, ərəb-fars kəlmələrinin nisbətən az olmasını da xüsusi olaraq qeyd edir və bunun səbəbini şifahi xalq ədəbiyyatının, Füzuli poeziyasının dərin təsiri ilə izah etməyə çalışır.

Müəllif haqlı olaraq qarşıya qoyduğu məsələlərin hələ də tam olaraq həlli fikrindən uzaqdır. XVII əsr Azərbaycan poeziyası, həmçinin onun keçdiyi tarixi inkişaf yolunun hər bir mərhələsi son dərəcə zəngin mənəvi estetik dəyərləri ilə fərqlənir. Onların hamısını əhatə etmək, hamısı haqqında fikir söyləmək, əsərləri hərtərfli təhlil etmək mövzu genişliyi, dil "baryerləri", müxtəlif coğrafi məkanlarda və mədəniyyət ocaqlarında, kitabxanalarda, hətta şəxsi kolleksiyalarda belə, saxlandıqları səbəbiylə o qədər də asan olmur. Bununla birlikdə, Paşa müəllimin bu monoqrafiyası XVII əsrdə yazıb-yaratmış anadilli şairlərimiz haqqında ən maraqlı və aktual məna daşıyan bir əsərdir. O, bu yolda çalışan tədqiqatçı-alimlərimiz üçün bu mürəkkəb və şanlı tarixi dönəm və təbii ki, bədii mədəniyyətimizin bir çox görkəmli nümayəndələri haqqında geniş məlumatlar verə bilir. Əsərin müsbət məziyyətlərindən biri də odur ki, burada bu dönəmdə yaşamış şairlərimizi bir arada və xronoloji ardıcıllıqla görə bilirik. Kitabda müəllif Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan materiallar haqqında da geniş məlumat verir. Zənnimizcə, bunu müəllif gələcək tədqiqatlar üçün faydalı ola biləcəyi amacı ilə etməkdədir.

Əsərin "ön söz" bölümünün də bu baxımdan olduqca faydalı ola biləcəyini düşünürük. Burada müəllif XVII əsr Azərbaycan şairlərinin əsərlərini, həyat və yaradıcılıq yolunu, onların yaşadıqları ictimai-siyasi mühiti, əsərlərindəki ənənə və novatorluq məsələlərini dərindən araşdırdıqdan sonra ümumiləşdirilmiş fikirlər, mülahizələr irəli sürmüşdür. Müəllifin kitaba yazdığı ön sözdə XVII əsrdə Azərbaycan dilinin geniş bir coğrafi ərazidə yayılması, osmanlıca və cığataycadan bir qədər uzaqlaşması, "saray və qeyri-saray poeziyası" anlayışının olmaması, fanatizmə qarşı mübarizənin genişlənməsi, sarayın ədəbi məktəb üçün mərkəzi yer olmasına son qoyulması, folkora olan meylin artması, Füzuli şeirinin bir poeziya məktəbinə çevrilməsi, nikbin əhvali-ruhiyyənin özünü daha çox göstərməsi kimi ümumiləşdirmələrini diqqətə çatdırır. Heç şübhəsiz, dərin araşdırmalara təməllənən bu qəbildən olan ümumiləşdirmələr monoqrafiyanın ümumi elmi-nəzəri məziyyətlərini artırmaqla yanaşı, ümumiyyətlə, ədəbiyyatımızın müxtəlif tarixi inkişaf mərhələlərini daha yaxşı anlamaq üçün də olduqca faydalıdır.

İnanırıq ki, Paşa Kərimovun "XVII əsr anadilli Azərbaycan poeziyası" adlı monoqrafiyası öz aktuallığı, elmi-nəzəri səviyyəsi, poeziyamızın indiyə kimi bir çox qaranlıq səhifələrinin işıqlandırılması baxımından mütəxəssislərin, geniş oxucu kütləsinin dərin marağına səbəb olacaq, gələcəkdə də bu səpkidə uğurlu tədqiqatların aparılmasına bir vəsilə olacaq.

Babək Qurbanov,

fəlsəfə elmləri doktoru,

Türkiyə Qazıantep Universitetinin

professor

Təzadlar.- 2012.- 3 aprel.- S.15.