Bir İsi Məlikzadə vardı...

(Yazıçının anadan olmasının 78 illiyinə)

Yazıçı-dramaturq İsi Məlikzadə müasir Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biridir. Onun nəsr əsərləri haqqında istər sağlığında, istərsə də ölümündən sonra bir çox ədəbiyyatşünaslar, tənqidçilər, görkəmli alimlər, qələm dostları öz sözlərini deyib. "İsi Məlikzadə Azərbaycan üçün Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev səviyyəsində parlaq ədəbi sima idi" (Əkrəm Əylisli, xalq yazıçısı); "İsi Məlikzadə nəinki Azərbaycanın, həm də dünyanın maraqlı, oxuna bilən ziyalılarından və yazıçılarındandır" (Əli Rza Xələfli, şair).

Bu yazıya sığa bilməyən deyimlərlə, xatirələrlə yanaşı, dəyərli monoqrafiyalar və dissertasiya mövzuları da var. Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Yaqub İsmayılovun "İsi Məlikzadə - söz sərrafı, nəsr ustası" monoqrafiyasını, görkəmli alim Rəhim Əliyevin "Müdrik sadəlövlük" adlı geniş həcmli məqaləsini, Sevinc Abbasovanın namizədlik dissertasiyasını və ədəbiyyatşünas Nurlana Əliyevanın "Zamanın sözü" monoqrafiyasını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bununla belə, İsi Məlikzadə yaradıcılığı tam araşdırılıbmı, təhlil edilibmi? Neçə romanı, povesti, hekayəsi, pyesi var? Adbaad neçə kitabı olduğu haqda dəqiq məlumat varmı? Məlumdur ki, İsi Məlikzadə özü tərcümeyi-hal yazmamışdır. Odur ki, onun həyat və yaradıcılığı, indiyə qədər haqqında yazılanları seçib toplamaq və digər araşdırmalar aparmaqla tamamlana bilər.

***

Ötən ilin əvvəllərində Ağcabədidə olarkən onun ata-baba evəlrinə baş çəkdim, özünün rahatlıq tapdığı, yazıb-yaratdığı kiçik otağa girdim. Çarpayısı, yazı masası, üstündəki əşyalar hamısı öz yerində, qaydasında idi. Otaqdakı iki iri qırmızı çemodanda rus, gürcü, erməni dillərində jurnallar, səliqə ilə üst-üstə yığılmış, ağzı iplə düyünlənmiş qovluqlarda əlyazmalar, yazışmalar, məktublar və hazır, təsdiqlənmiş halda kino ssenariləri vardı. Onların arasında İsinin öz əli ilə, qələmilə yazılmış köhnə, qat kəsmiş bir kağız vərəqi diqqətimi çəkdi. Bəlkə maraqlı olar deyə, onu olduğu kimi təqdim edirəm: "Kitablar 1. Həsrətin sonu 2. Özgə anası 3. Kövrək qanadlar 4. Küçələrə su səpmişəm 5. Yaşıl gecə 6. "Mujçina v dome" (Moskva). "Yunost" və "Zvezda" jurnallarında çap olunub. Rus, ukrayna, belorus, özbək, gürcü, erməni, ingilis, fransız, ərəb, bolqar, alman dillərinə tərcümə olunub. 15 povest, 40-dan çox hekayə, 1 roman, 3 pyes, bədii film ssenarisinin müəllifidir. Haqqında respublika mətbuatında və mərkəzi mətbuatda: "Literaturnaya qazeta"da, "Drujba narodov" və "Literaturnoye obozreniye" jurnallarında materiallar dərc olunub. Əsərləri barədə bir neçə diplom işləri yazılıb."

Vəssəlam. Ad, imza və tarixsiz bir yazı. Sanki harasa təqdim etmək üçün hazırlanıb. Öz əlilə və yazıldığı zamana görə ən mötəbər məlumatdır. Düzdür, "Kirpi" satirik jurnalındakı kiçik yümoristik yazıları, məqalələri və s. fəaliyyəti bura daxil edilməmişdir, o da görünür, müəllifin qənaəti və tələb olunan həcmə uyğun şəkildə edilmişdir. Bu yazı haqqında eşitmişdim. 1970-ci illərdə Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının 5-ci cildinə hazırlıq dövründə ondan həmin yazını istəyiblərmiş ki, ora daxil etsinlər. Sonralar zəng edib dəqiqləşmə aparıblar, fəxri adı, orden və medallarını soruşublar, "yoxdur" cavabı aldıqdan sonra heç olmasa komsomol mükafatı bəlkə ola. O da deyib ki, "Komsomol mükafatı yoxdur, amma partiya "vıqovor"u var. Beləliklə, məsələ qapanıb. Bir müddət əvvəl qohumlardan biri "Vikipediya" açıq ensiklopediyasından bir məlumat əldə edib, onu mənə göstərdilər. Burada İsi Məlikzadənin həyat və yaradıcılığı haqqında geniş yazı vardı, "Əsərləri: (sıra ilə kitablarının adı) 10, Filmoqrafiya isə 27" göstərilirdi. Bu sıraya Moskvada rusca çapdan çıxmış: "Mujçina v dome" və "Zelyonaya noç" kitablarını da əlavə etsək, həqiqətə daha yaxınlaşmış olarıq. Məlumatda 10-cu kitabın adı: "Dolaşaların novruz bayramı" (Bakı: Gənclik, 1992, 119 səh.) kimi göstərilirdi. Bu nəcib işi vicdanla, çox səliqə-sahmanla görənlərə qəlbən minnətdarlıq duymaqla bərabər, belə bir kitabın mövcudluğuna inana bilmirdim, ona görə bir başa M.F.Axundov adına ölkə kitabxanasına yollandım. Kitabxana işçisi yarım saat ərzində əl boyda kitabı gətirib mənə verdi. Kitabdan eyni adlı təkcə povesti axıra qədər oxudum, mövzu taniş gəlirdi, amma xatırlaya bilmirdim. Evdə danışdıqça, uşaqlar mənə "Pəncərə" filmini xatırlatdılar. Hər nəşr olunan kitabını öz ürək sözləri, o cümlədən, "Həsrətin sonu"nda "...əl boyda kitabça deyil, yumruq boyda ürəyimi bağışlayıram" yazan İsi, görəsən, dövrün ağrı-acılarından nə halətdə imiş ki, heç kitabçanın çıxdığını da bizə deməmişdi.

Yeri gəlmişkən, özünün də yazdığı kimi, "əl boyda kitabça"ların da öz tarixçəsi, öz fərziyyələri var. İsinin incə, zərif xasiyyətlərinə bələd olsam da, həmyaşıd, dost, qohum, ərk münasibətlərimizdən bəzən bir-birimizə iradlarımızı da bildirməkdən çəkinməzdik. Bir dəfə sözarası dedim ki, "bu nədir, ay İsi, kitabların əl boyda, içindəkilərin bəziləri də başqa kitablarında oxuduqlarımız povestlər, hekayələr, gücün çatmırsa, mən də kömək eləyim yekə romandan-zaddan yazaq". Əlbəttə, İsi bunun bir zarafat olduğunu bilirdi, bununla belə, fikirli-fikirli başını yırğalamağından sözlü olduğu hiss olunurdu. Kitab çap etdirməyin şair və yazıçılar üçün asan iş olmadığını hamıdan çox elə onların özləri bilirlər. Sovet planlı təsərrüfat sistemində nəşriyyatın da öz planı vardı. Qayda-qanuna görə, gələn ilin planı bu ildən tutulurdu və adətən burada ən samballı yazarlar və "yuxarıdan" tapşırılanlar yer ala bilərdilər. Başqalarının bəxti o zaman gətirərdi ki,"samballı" hələ yazılarını tamamlamayıb, ya da başqa bir səbəb var,"yuxarılar"dan da sorğu sual etmək qeyri-etik hesab oluna bilərdi.Belə hallarda İsi Məlikzadənin də bəxtikəsənlər arasında olması güman edilə bilər və o müvafiq "həcm çərçivəsi"ndə öz "Əl boyda" kitabçalarını nəşr etdirə bilərdi. Aydın olsun deyə qeyd etmək istəyirəm ki, "Dolaşaların novruz bayramı" (119 səh.) kitabı nəşrə verilən zamzan kitaba daxil ola biləcək başqa yazıları da varmış, amma "həcm çərçivəsi" imkan verməyib. Onu da deyim ki, İsi Məlikzadənin qarşısında heç də həmişə yaşıl işıq yandırılmayıb və bu onun ölümündən sonra da davam edir. Əlbəttə, bu deyilənlərdə qeyri-dədiqlik də ola bilər. Amma Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2004-cü il yanvar tarixli sərəncamı ilə İsi Məlikzadənin də kiril qrafikası ilə olan kitablarının latın qrafikası ilə nəşr olunmasının icrası zamanı düşünülmüş "özfəaliyyət" oyunu yazıçının ruhuna böyük hörmətsizlik olmaqla bərabər, ciddi qanun pozuntusudur. Prezident sərəncamına düzgün riayət edilməmişdir. Yazıçının 10 kitabının içindən 5 povest və 5 hekayə götürüb "Seçilmiş əsərləri" ("Şərq-Qərb", 2005 il, 336 səh.) icad etmişlər. Hansı ki, təkcə "Dədə palıd" özü 7 povestdən ibarət 413 səhifəlik bir kitabdır. 413 səhifəlik "Dədə palıd" kitabına əl gəzdirilərək, oradan üç povesti çıxarıb, başqa bir kitabından 1 povest ("Gümüşgöl əfsanəsi") və 5 hekayə əlavə etməklə 336 səhifəlik "Seçilmiş əsərləri" biçmişlər.

Burada heç bir bəhanə keçərli deyil və qəbul edilə bilməz, Çünki Prezidentin sərəncamının tələbləri pozulmuşdur. Bütün bunlar nə deməkdir? Belə çıxır ki, 1 romanı, 13-15 povesti, 40-dan çox hekayəni, neçə-neçə dram əsərlərini gedər-gəlməzə yola salırlar? "Kişi sözü", "Ağ atlı oğlan", "Yaşasın demokratiya", "Qırmızı seytan", "Soltanqulu körpüsü" və s. niyə işlərinə yaramayıb onların? Ötən müddət ərzində bu cür münasibətə görə sözarası arzu, istək, giley formasında mətbuat səhifələrində xeyli münasibətlər olmuşdur və gözlənilirdi ki, "özfəaliyyət" üzvləri deyilənlərdən nəticə çıxarar, bir çıxış yolu tapıb öz hərəkətlərinə düzəliş verə bilərdilər. Lakin görünür, bütün bunlar doğrudan da "Azərbaycanda ədəbiyyat adına oynanan oyunların" cüzi hissələrindəndir. Sanki hansısa gizli qüvvələr İsi Məlikzadəni tamamilə sıradan çıxarmağa çalışırlar.

(Davamı var)

Nizami Hacı Aslanoğlu

Təzadlar.- 2012.- 28 aprel.- S.11.