Natəvanın şəxsi əşyaları
necə qorunur?
Azərbaycan tarixində feodal dövlətlərdən
biri olan Qarabağ xanlığının "zərif
duyğular incisi" adlandıra biləcəyimiz
xanımı Xurşidbanu Natəvanın bu il 180 illiyidir. Azərbaycan
ədəbiyyatında görkəmli söz ustası kimi
özünəməxsus yeri olan Xan qızı öz
dövründə həyata keçirdiyi sosial tədbirlər,
himayədarlıq, mesenantlıq kimi işləri ilə el
arasında böyük nüfuz qazanmışdı. Xan
qızının şairəliyi, gözəl poeziya nümunələri
yaratması, bununla yanaşı camaatın işinə
yaraması, 1872-ci ildə öz xərci hesabına
Şuşa şəhərinə su kəməri çəkdirməsi
indi də xalq tərəfindən rəğbətlə
xatırlanır.
Xurşidbanu Natəvan el sənətlərini
bilməsi, rəssamlığı, evdarlığı,
gözəl əl tikmələri ilə də müasirlərinin
diqqətini cəlb etmişdir. Şairənin rəsmlərindən
ibarət albom bu günə qədər qorunub
saxlanmışdır. Onun gözəl məziyyətlərindən
biri də özünün paltar tikməsi olmuşdur. Bunu
sübut edən nümunələrdən biri - Xurşidbanunun
əl qabiliyyətinin məhsulu olan yaraşıqlı
qadın üst köynəyi bu günədək
qalmışdır. Köynəyi (vaxtilə) Ağdam şəhərində
yaşayan müəllimə Şəhla Cavanşir-Ələkbərova,
daha sonralar isə onun bacısı, təqaüdçü
Sevil Cavanşir-Novruzova qoruyub saxlamışdır
("Media-forum").
Sevil xanım onun tarixçəsini belə
söyləyir:
- Təxminən XIX əsrin ikinci
yarısında Natəvanın əmisi qızı Məşədi
Münəvvər xanımın əri Nəcəfqulu bəy
(el arasında "Bığlı Nəcəfqulu" deyərmişlər)
düşmənləri tərəfindən öldürüləndən
sonra Xan qızı qohumlarını öz himayəsinə
alır. Münəvvər xanımın dörd
uşağından ikisini - oğlanları Qəzənfəri
və İbrahimi yanına aparıb oxutdurur. Həmin il
Xurşidbanu tikib qurtardığı yaraşıqlı
köynəyi Münəvvər xanıma
bağışlayır. Natəvanın saxladığı
uşaqlardan böyüyü Qəzənfər əvvəl
Şuşada, daha sonra isə Rusiyada təhsilini başa vurub
qayıtdıqdan sonra Münəvvər xanım oğlunu
qardaşı qızı Asya bəyimlə evləndirir və
Xan qızının yadigarı kimi üst köynəyini gəlininə
bağışlayır.
Asya xanımın böyük
qızı Şəhla 1945-ci ildə Ağdamdakı ikiillik
pedoqoji institutda təhsil aldığı dövrdə
köynəyi anasından nəslin yadigarı kimi qəbul
edib, səylə qoruyur. Daha sonralar isə kiçik
bacısı Sevilə hədiyyə edir.
Yaxalığı hərləmə
milli naxışlarla işlənmiş köynək
yaxşı saxlanmışdır. Parçası olduqca zərif
və gözəldir. Şahidlərin dediyinə görə,
1950-ci ilə qədər köynəyin sinəsində
dörd iri brilyant qaş olub. Xurşidbanunun 1897-ci ildə vəfat
etdiyini, onun tərbiyə verib oxutdurduğu Qəzənfər
ağanın isə müəllimlik təhsilini 1894-cü ildə
bitirdiyini nəzərə alsaq köynəyin təxminən
1885-ci ildə tikildiyini və 125 yaşı olduğunu
söyləyə bilərik. Şairənin 180 illik yubileyi ərəfəsində
köynək Azərbaycan tarixi muzeyinə hədiyyə
edilmişdir.
Sevil xanım anasının söhbətlərini
xatırlayaraq söyləyir ki, Xurşidbanunun adi nazik
kağızdan tikdiyi paltar o dövrdə öz
yaraşıqlığı ilə hamını heyrətdə
qoymuşdur. Bundan başqa adi zərif parçadan tikilmiş
paltarda papiros külünün yandırdığı yerə
şairə elə yamaq vurmuşdur ki, bunu heç kim sezməmişdir.
Ailənin səylə qoruyub
saxladığı nəsil yadigarlarından biri də təxminən
150 il yaşı olan fərməşdir. Xan qızının
adı ilə bağlı olan fərməşin də
maraqlı hekayəti var. Xurşidbanu əmisi nəvəsi Qəzənfər
ağanı oxumağa göndərəndə (təxminən
1885-ci ildə) yorğan-döşəyini yığmaq
üçün ona bir fərməş hədiyyə edir.
Lakin o, fərməşi kimdənsə almır, sadəcə
öz evlərində olan fərməşlərdən birini Qəzənfər
ağaya verir.
Qarabağın Ağdam bölgəsində
maarifçiliyin inkişafından yazan müəlliflər Qəzənfər
ağanın Qori seminariyasında təhsil alması
faktını həmişə qeyd etmişlər. Lakin Azərbaycandan
Qori seminariyasında təhsil alanların siyahısında onun
adına rast gəlmirik. Üstəlik, Qəzənfər
ağanın arvadı (həm də dayısı qızı)
Asya bəyim onun haqqında danışanda həmişə
Peterburqda təhsil aldığını deyərdi. Buna
görə də tam əminliklə deyə bilərik ki, Qəzənfər
ağa pedaqoqluq təhsilini Rusiyada, ya Peterburqda, ya da Mahaçqalada
almışdır. Təsadüfi deyildir ki, o, müəllimlik
fəaliyyətinə 1894-cü ildə Dağıstanda, Kizlər
şəhərində başlamışdır.
Qəzənfər ağa Cavanşir Xan
qızının verdiyi fərməşi həm təhsil illərində,
həm də sonralar məişətdə istifadə
etmişdir. Ailədə "Natəvanın fərməşi"
adlandırılan bu əşyadan ta ötən əsrin 70-ci
illərinə qədər istifadə olunmuşdur. Qəzənfər
ağanın ortancıl oğlu Nuşirəvan Agdam rayonunda
yun tədarükçüsü işlədiyindən hər
il yayda işi ilə əlaqədar Kəlbəcər
yaylağına getməli olurdu. Yaylağa o, öz ailəsi ilə
yanaşı yaxın qohumlarını da aparardı. Yaylaq
köçündə isə fərməşlər (toxunma
sandıq) yük bağlaması kimi əvəzolunmaz əşyadır.
Təbii ki, ailədə fərməşlər çox idi və
onlar işləndikcə aşınır və yarasız hala
düşürdü. Beləcə, keçmişdən qalan
bütün fərməşlər sıradan
çıxdıqca onların yerini müasir daşıma
vasitələri tuturdu. Lakin Cavanşirlərin xüsusi
simalarından biri kimi Xan qızının xatirəsini əziz
tutan ailə onun vaxtilə verdiyi hədiyyəni qayğı
ilə qoruyub saxlamağa qərar verir. Xurşidbanu Natəvanın
xatirəsi hopmuş fərməşin saxlanma estafeti
hazırda Sevil xanımın oğlundadır.
Xurşidbanu Natəvana dair belə
faktların aşkara çıxması onun hərtərəfli
qabiliyyətə malik şəxsiyyət olmasına daha bir
sübutdur.
Novruz İBRAHİMOĞLU,
jurnalist
Təzadlar.- 2012.- 22 iyun.- S.10.