Qəbələ kəndləri dünyanın ən qədim toponimləridir

"Qəbələdə Odi (udin) kilsəsi zərdüştlərin ən qədim dini ocağı və məbədidir. Məbədin xristianlıqla heç bir bağlılığı yoxdur. Ən azı ona görə ki, məbəddə asılan, oxunub dərk olunmayan duasında iki dəfə "Baki" sözü yazılıb.

Qəbələ və İsmayıllı toponimləri haqqında "Bəşəriyyət başlanğıcını haradan götürmüşdür?" əsərində geniş məlumat verdiyim üçün mövzuya təkrar qayıtmıram.

Qabilə - Qiblə - Qəblə (Qəbələ) tarixin ən qədim sütünlarına söykənən bir toponim məkanıdır. Bu baxımdan, Qəblə (Qəbələ) toponimlərini adın mənasını ortaya qoymaqla məhz atəşpərəstlik dövrünə Muğların məkanı kimi qeyd edilməsinə görə istiqamətlənməlidir. Bu adların əksəriyyəti məhz dini prizmadan yanaşılıb, açılmalıdır. Belə ki, ilkin din ortaya çıxmaqla, ilkin ideologiyi yaranmış və bu ideologiyadan da toponimlər doğulmuşdur desək, heç də yanılmarıq. Belə halda istiqamətlənək Qəblə-Qiblənin toponimlərinə.

Bum kəndi

Bum 1-ci məna ölkə deməkdir, ərəb və pars (fars) lüğətinə görə (bax. ə.f. lüğ. səh. 78).

Bum - ölkə mənası ilə özünün qədimliyini təsdiq edir. Əgər o zamanlar ölkələr olsaydı, adi bir kənd ölkə adını heç vaxt daşımazdı. Bu toponim o, zamanlar dünya svilizasiya əlaqələrinin olmamasından xəbər verir əlbəttə öz mənasına görə.

Bum(ü)bər - yer, ölkə, çöl (bax. ə.f. lüğ. səh. 78).

Demək, adın mənası çöllükdə yaranan məkan kimi, ilkin məkan kimi, ana məkan kimi kod işarəsini bizə çatdırır.

Savalan kəndi

Əslində bu ad lüğəti mənaya görə, Savalan deyil, Savadlan və ya Səvad, Sivadlan kimi söz - ad mənalarına malikdir. Bu baxımdan, Savalan kimi yer öz həqiqi mənasını göstərir.

Savad - ölkə, vilayət, Savadi - əzəm ən böyük ölkə, ən böyük vilayət (bax. ə.f. lüğ. səh. 531-543).

Demək, bu kənd də qədimliyi Bum kəndi kimi özündə əks etdirən kənddir.

Nij (Nic)

Udin dediyimiz odilərin (oda sitayiş edən atəşpərəstlərin) vətənidir Nic dediyimiz və yazdığımız Nij kəndi. Qədim albanların, daha doğrusu, Alban dövlətinin 26 tayfasından və ya 26 dildə danışan ilkinlərindəndir. Nij və yaxud odilər. Norveçlər də özlərini məhz bu adla Aser odilər ölkəsi adlandırır (Bax. T.Heyerdalın əsərlərinə).

1) Nij(ad) - nəsil, nəsəb soy (bax. ə.f. lüğ. səh. 478).

Sual olunur: kimin nəsli nəsəbi soyu?

2) Nəsəb - soy, nəsil (bax. ə.f. lüğ. səh. 472).

3) Nəsib - əsil, nəcib, əsli-nəsəbi olan (bax. ə.f. lüğ. səh. 473).

Nij qədim Parsilərin dilində olan sözdür, farsların yox.

Parsi - zahidlər, abidlər (atəşpərəstlər) ölkəsidir. Ona görə də bu adı və mənanı daşıyır. Dünyanın əcdad, əsilzadə nəsillərinə, əlbəttə, tarixin ilkin zamanına bağlanmaq şərti ilə. Ona görə də avropalıların, rusların himayəsi ilə tarixi saxtalaşdırma baxımından bu yerləri ermənilərə bağlamaq istəyirlər. Qədim odilər ilkin olaraq atəşpərəst kimi aya, ulduza sitayiş etmişlər.

Fikrimizi təsdiq etmək üçün udinlərin xristianlıqdan ayrı olması, ona bağlı olmamasını sübut etmək üçün odilərin (udinlərin) məhəllə adlarını araşdırmaya istiqamətlənək.

Odin (Udin) məhəllələri

1)Kərimli - hörmətli adam, alicanab şəxs mənasında (bax. ə.f. lüğ. səh. 284) ("Kərəmi" saz havasının adlarının, guşələrinin mahityyətinə görə İbrahim dininə bağlanır. Yəni Zərduşlara və onların dininə).

2) Abdallı - yəni, dərvişlər məhəlləsi. İlkin dərşvişlər və zahidlər də məhz İbrahim dinindən doğulmuşlar.

3) Pirçili - ocaq, pir olan yer, təriqət başçısı olan yer mənasında (bax. ə.f. lüğ. səh. 500).

4) Qoca bəhli - qiymətli, bəhrəli yer (bax. ə.f. lüğ. səh. 57).

5) Dərə məhlə - dərə, xırda çay, qışda da axan çay.

6) Fərimli - gəlir gətirən yer.

7) Ağ dəlləkli - dəllək, kisəçəkən, kisəçi mənasında.

8) Malıbəyli - çox dolu, firavan yer (bax. ə.f. lüğ. səh. 325).

9) Mahcılı - ay üzlü.

10) Falçılı - rifahlıq, firanlıq (bax. ə.f. lüğ. səh. 667).

11) Dəlləkli - dəllək dükanı olan yer (bax. ə.f. lüğ. səh. 142).

12) Cır məhlə - böyüklük mənasında (bax. ə.f. lüğ. səh. 764).

Bəli, bu məhəllələr və onların mənaları bu yerlərin əcdad yer olmasını, atəşpərəstlərə məxsus, muğlara parslara bağlanan toponimlər kimi öz təsdiqini tapır. Nij kəndinin adının mənası heç də Udinlərin öz lüğəti\lərində də yoxdur. Bu ad öz mənası ilə 1920-30-cu illərə kimi "Persitski slovar"da öz əksini tapır. Bu illərdən sonra subyektiv şəkildə Parsi dəyişdirilib Farsi oldu. Bununla da qədim əlifbamız tarixi ilə vəhdətdə əlimizdən alındı. Dünya tarixinin əcdadını məhz bu dildə və bu dili daşıyan ilkin nəsillər olan arisaqilərin (arsak), tatarilərin (tatar - Allaha ilkin üz tutanlar), muğların və parsilərin (atəşpərəstlərin) tarixində axtarmaq lazımdır ki, bunların da bir qolu arisaqilər olan odilərdir (udinlər).

Udinlərin öz lüğətində belə, Udin sözü açılmır.

1) Nij - Nic mənası verilmir və ya açıqlanmır.

2) Nijulu - nicli - nişees (jitel Nidja) (bax. udin lüğəti Elm nəşriyyatı 974 səh. 181).

1) Udin - udi.

2) Udin muz - udin dili - udinskiy yazık (bax Udin-Azərbaycan lüğəti səh 212).

Hər iki adın mənası açıqlanmır. Deməli, adı udinlərə özləri deyil, onlara parslar, muğlar tərəifndən verilən adlardır. Bu mənalar ilkin olaraq ərəb və fars luğətinə görə deyil, persilərin lüğətinə görə təiyn edilir, araşdırılır.

Soltan Nuha (Nuxa)

Sual olunur: ilkin olaraq kimdir Soltan Nuha? Məgər tarixi baxımdan Nuha (Şəki) və Soltan Nuha eyni mahiyyətə və eyni tarixə bağlı adlar deyilmi? Dünyanın başqa bir Nuhu varmı? Var isə, qoyulsun ortaya. Bəli, Nuha (Şəki), Soltan Nuha Nuh p.ə. vətənidir desək, heç də yanılmarıq. Bu çaşqınlıq və təəccüb yaradan fikri sübut etmək üçün iki folklor nümunəsinə istinad edək:

Çıxdım Baba dağına,

Baxdım Cənnət bağına.

Bənövşə calaq olub

Qızıl gül yarpağına.

Bəli, Cənnət bağı, Kəpəzdən və Baba dağından görünən və şəninə nəğmə söylənilən həmin bu ərazilərin cənnət bağıdır. Çünki onun Cənnət meyvələri vardır. Alma, armud, heyva, nar, gilənar, üzüm, zeytun, ərik və b. məhz öz xüsusi bəşəri keyfiyyəti ilə məhz bu bağdadır.

"Novruz dastanı"nda deyilir:

Əgər bu dünyada ömr etsən yüz il,

Əlində təsbehin düzülhadüzül.

Nuh da ömr eylədi min doqquz yüz il,

Sanasan ki, bir gün, bir axşam qaldı.

Və yaxud;

Hər dağlardan uca Nuhun dağıdı,

çahar (dörd) ətraf tamam cənnət bağıdı,

Tülək, tərlan, laçın quş yığnağıdı,

Sonalar arzular güllərin, dağlar!

Bəli, sonuncu bənddə çahar ətraf, yəni dörd tərəf cənnət bağıdır deyəndə, Baba dağının (Həzrət baba) bir tərəfi Quba meşələri, bir tərəfi Qəbələ-İsmayıllı meşələri, bir tərəfi Nuha (Nuxa) şəki meşələri, digər tərəf çuxuyryurd meşələri, ətraf Qarabağ (Şuşa, Ağdam) və b. İncildə "Adəm"in düşdüyü dörd Qoşa çaydan biri Kür və Araz ətrafı cənnət bağı, məhz dünyanın cənnət bağı bu yerlərdir. Bunun digər bir adı isə Qarabağdır, yəni əvəzi olmayan cənnət meyvələri ilə zəngin olan müqəddəs bağ buradır, buradadır. Folklor nümunələri isə bunları təsdiq edir.

Adəmin düşdüyü bağ, Nuhun qayığının sonuncu dayanacağı (yeddi gün, neçə saatdan sonra) dağ Baba dağı (Həzrət baba), İbrahimin, Xızırın, İlyasın, Xıdırın oylağı Qazılığ dağı, qışda da, yazda da buzu ərimyən Qazılığ dağı, əslində Qazıəlhəccət dağı, yəni arzu istək, dilək dağı məhz Baba dağıdır (Bax. "Dədə Qorqud" dastanı). Nuhun tufanı Baki Bilgahından başlayıb, Quba Bilgahında başa çatmışdır. Adın mənası fikrimizi təsdiq edir. Bütün bunlar sübut edir ki, svilizasiya üç mərhələsi ilə buradan başlanmışdır (Adəmin düşdüyü bağ, Nuhun tufanının sona çatdığı dağ, sonda İbrahimin şeytana Daş atdığı dağ).

Əlbəttə, bunlar haqqında əsərlərimdə ətraflı məlumat vermişəm. Nümunə kimi İbrahim p.ə. oda atılmasını özündə əks etdirən bir xalq mahnısını nümunə olaraq oxuculara təqdim edirəm.

"Nar atdılar" xalq mahnısı.

Nar atdılar, Yar hey!!! (Yar Allaha işarədir)

Sərinən, sovqatınan oyatdılar, Yar hey!!!

Baxın, bu beyt nələrdən, nə mənalardan xəbər verir.

1) Nar - burada od (cəhənnəm odu) mənasındadır.

2) Yar - Allaha olan işarədir.

3) Sər - baş deməkdir.

4) Sovqat - eşq məhəbbət, 2-ci məna qaralıq, səpmə.

İndi isə bu sözlər üstündə qurulan mahnını təhlil edək.

Nar atdılar, Yar hey!!!

Nar - od, atəş, qəm. İşarə İbrahimədir ki, onun üstünə bütpərəst odlu şəkildə gəlirlər, ona hücum edirlər.

Yar hey, nalə çəkir, qışqırır, Allaha xəbərdarlıq etmək üçün.

Sərinən, sovqatnan oyatdılar, Yar hey!!!

Demək, onu yatdığı yerdə yaxalayıb bütpərəstlər. Sər - inən - baş, kəllə, təpə, 2-ci məna başçı, rəis, 4-cü məna son, nəhayət; 5-ci məna həyat, varlıq, can. Lüğəti sözlər sanki ardıcıllıqla dil açıb olmuş hadisəni canlı, inandırıcı şəkildə təsvir edir.

İndi isə lüğəti sözləri sistemləşdirməklə mənanı, mahınının qayəsini üzə çıxaraq.

3-cü məna başçı, rəis-bütpərəstlərin rəisi onun ölümünə fərman verib. İcraçılar İbrahimin üstünə gəlməklə, əmri icra edirlər.

1-ci məna - baş, kəllə - onun başına, təpəsinə döyürlər, təbii ki, yumruq, şillə və təpiklə. Artıq İbrahim ayaqlar altına salınıb vəhşicəsinə döyülür. Ancaq fikrindən dönmür, Yar hey!!! - deməklə Rəbbini xəbərdar etmək istəyir və onu çağırır.

4-cü məna - son, nəhayət. Onun ölümünə nail olmaq istəyir, ölümlə nəticələnəcək cəzalar verirlər, döyürlər İbrahimi.

5-ci məna - həyat, varlıq, can - onun ölümünü istəiyrlər. Heç kimdən kömək yoxdur, hətta atalığı (əmisi) Azər başda olmaqla. Ona görə ki, bu din başçısının əmridir, ona qarşı çıxmaq qeyri-mümkündür.

Sovqatınan oyatdılar, Yar hey!!!

Sovqat - eşq məhəbbəti; həvəs, arzu, istək.

Onun eşqinin, məhəbbətinin, arzusunun bütpərəstlik dininə qarşı olmasını bildirərək döyürlər.

Onların dinini təhqir etdiyi üçün "cəzan budur" deyirlər.

2-ci Sovqat qaralıq, səpmə. Yəni "sən ölümə məhkumsan" deyirlər.

Sovqatzadə - onun aşiqliyinə, vurğunluğuna, dəlicəsinə vurğunluğuna, dəli, ağlını itirmiş damğası ilə onun üstünə hücum çəkirlər.

Sovqənd - and içmək. Onu tövbə etməyə çağırırlar. Bütlərə sitayiş edib, and içməyə məcbur edirlər.

Ay bu dağda ceyran gəzər,

Nar atdılar, Yar hey!!!

Mənası: "bunlar müqəddəsliyə od atırlar, onu yandırmaq istəyirlər. Ceyran burada müqəddəsliyə işarədir (Avestada Ahu Məaza işarədir). Onlar bu müqəddəsliyə qarşı çıxmaqla cəhənnəm odunda yanacaqlar (Nar sözünün bir mənası cəhənnəm odu deməkdir).

Ay Yarından ayrı düşən,

Nar atdılar, Yar hey!!!

Məni "Yar"ımdan (Yar onun Rəbbi mənasındadır) ayırmaq istəyirlər. Onların bütlərinə sitayiş etməyə məcbur edirlər. Mən "Yar"ımdan heç vaxt ayrı ola bilmərəm, bu mümkün deyildir, öldürsəniz də mümkün deyildir.

Sərinən Sovqatınan oyatdılar, hey Yar!!!

Bu mahnı sırf İbrahimin həyatının bir anını, acı taleyinin təsviridir ki, mahnını yazan sanki onunla bu acı taleyi yaşadığını qeyd edir.

Bir neçə xalq mahnısı bu kədərli səhnələri çox qabarıq, mənalı tərzdə özündə əks etdirir. Bütün bunlar tarixən Azərbaycan xalqının nə qədər güclü fəlsəfi təfəkkürə malik olmasını özündə əks etdirir. Zamanında aşıqların ən çox sevdiyi, sevə-sevə ifa etdikləri mahnılar olub bunlar. Sadəcə, iki yüz illik əsarət (1828-1990) bizi-bizdən ayırmaqla, ana fəlsəfəmizdən bizi uzaqlaşdırıb.

Bəli, bunlar Nuha və Soltan Nuha adına, onun mənasına, toponiminə yaxın bağlanan mahnılardır.

Sultan-hökmdar, padşah (bax. ə.f. lüğ. səh 572).

Bəli, dünyanın ilk Sultanı məhz Nuh olub.

Nöh (Nuh) doqquz; 2-ci məna qədim astronomiyaya görə, göyün doqquzuncu qatı.

Demək, Nöh (Nuh) ərşi fələklə, yəni 7-8-9-cu qatda oturan Allah dərgahına bağlanan adam mənasında (bax. ə.f. lüğ. səh 485).

1) Yeddi - göyün yeddi qatı.

2) Səkkiz - Mələklər olan göy qatı.

3) Doqquz - ərşi fələk, Allahın dərgahı mahiyyətləridir.

(Davamı var)

Şakir Qabıssanlı

Təzadlar.- 2012.- 22 may.- S.13