Şairlər yarımçıq ömür yaşayır

Yaxud, Naxçıvanda bir dostum var

Adam var, ömrümdən pay qıyıb ona,

Mənim əvəzimdə yaşa, demişəm.

Adam var, önümdə girib min dona,

Niyə dönməmisən daşa, demişəm.

Haçansa oxuduğum və indi müəllifini belə yadıma sala bilməyəcəyim bu bəndin ikinci beytini tez-tez xatırlamaq məcburiyyətindəyəm. Səbəbi? Çox sadədir. Az qala günaşırı rastlaşdıqlarımızın riyakarlığı, yalançılığı, yaltaqlığı bunu diqtə edir. İlk misraların təlqin etdiyi xüsusiyyətlərin daşıyıcısını isə daim arzulamışıq. Bəli, gündəlik həyatımıza nəzər saldıqda, bir dayanacaq yol yoldaşlığından sonra həmişə, hər yerdə gözümüzün axtardığı insan da var, ömrü boyu yanımızda olub can qurtarmağa fürsət gəzdiyimiz məxluq da. Dünya isə bir el məsəlində deyildiyi kimi, yaxşıların hesabına fırlanır.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Kəngərli rayonunun Xok kəndində bir dostum var: Novruzov Zeynalabdin Novruz oğlu. Y.Məmmədəliyev adına Naxçıvan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsini bitirib. Şeirləri dövri mətbuatda, "Azərbaycan", "Ulduz" jurnallarında, "Ədəbiyyat qəzeti"ndə müntəzəm çap olunur. Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər birliklərinin üzvüdür. "Zaman yaşatmağa qadir deyilsə..." (1998) və "Əldə gül, dildə tikan" (2009) kitabları işıq üzü görüb. Ədəbi mühitdə lZeynalabdin Novruzoğlu» kimi tanınır.

Zeynalabdin müəllim "Girov gedir" adlı həcmcə kiçik, amma böyük məna ehtiva edən şeirində yuxarıda söhbət açdığımız insanlıq elminə agahlığın məşəqqətlərindən müqayisəli şəkildə belə söhbət açır:

Qəhrəman da insandı,

İnsan da qəhrəmandı.

Atalar demiş, bunun,

İncə bir fərqi vardı:

Qəhrəman olmaq üzün.

An da kifayət edir.

İnsan olmaq üçünsə,

Bir ömür girov gedir.

Gül-bülbül münasibətləri, təkqütblü duyğular, nakam məhəbbətin vəsfi poeziyamızda köhnə ənənədir. Sözügedən mövzuda min illərdir ki, yazılır və bu gün də yüzlərlə müəllifin yaradıcılığının ana xəttini təşkil edir. Məna və struktur yeniliyi baxımından müvəffəq olanlar da var, keçmişin tapdaq yolunu gedənlər də. Əslində arı-çiçək deyişməsinin təkrarçılığı yaradıcılıqda yüngül taktika, arzuedilməz "məhsuldarlıq", söz yığını planını doldurmaq vasitəsi sayılır. Bizdə hər hansı aşağı ranqlı siyasətçinin gənclik illərində belə, şeir yazmasının xatırlanmasını istəməməsi məncə, elə həmin bayağılıqla əlaqədardır. Xüsusən Şərqdə, İslam dünyasında bir çox dövlət rəhbərlərinin hətta xarici qonaqlarla görüşlərdə öz şeirlərini oxumaqdan çəkinməmələrinin səbəbi isə artıq şam-pərvanə fəlsəfi düşüncəsinə keçiddir. Mən İranın ali dini lideri Seyid Əli Xamneyi kimi cahanşümul dövlət xadiminin simasında bunun dəfələrlə şahidi olmuşam. Deməli, şəxsiyyətin kamilliyi və sözün sanballılığı bir-birini tamamlayan amillərdir.

Məhz bu mövqedən çıxış edən Zeynalabdin Novruzoğlu da ciddi ədəbi mühiti öz doğma yurd-yuvası sayır. Bəxtiyar Vahabzadəyə həsr etdiyi şeirdə ustada müraciətlə "şəxsiyyətin ağır olar, ya şeirin?" sualı elə növbəti misradaca "sözün öz yeri var, sənin öz yerin" qənaəti ilə möhkəmlənir. Əsərdəki:

Dərdi duymaq azdı, gərək qanasan,

Dərdi qanmaq azdı, gərək yanasan,

Gördün vətən yanır, haray salasan,

İlk harayı salanlardan birisən,

"Gülüstan"da doğramısan simi sən.

- səmimiyyəti sağlığında mərhum şair tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdi.

Təbiətdəki əbədi dövran - suyun yağış şəklində torpağa düşüb buxarlanaraq geri qayıtması təki, köhnə kişilərə xas ağırlıq, təmkin, müdriklik də sanki onun xarakterindən yaradıcılığına hopub sonra müxtəlif yerlərdən bulaq təki qaynayır. Ramiz Rövşənin "hər kəs elə öz adının quludur" təbirini həyat meyarına çevrərək hər kiçik hərəkəti, kəlməsi, fikriylə belə, özünün, valideynlərinin, şəcərəsinin ad-sanını suvarmaqla, göyərtməklə, şöhrətləndirməklə məşğuldur:

Demirəm ki, ölümsüzlük qazan sən,

Zaman kimi sonsuzluğa uzan sən.

Bir taleyin dastanını yazan sən,

Tərəzini yüngül çəkmə, ağır ol.

Gəl, lətifə olma, ömrüm, nağıl ol!..

Min illərdir ki, dünya hayana dönür-dönsün, Nizami, Füzuli, Nəsimi, Sabir, Mirzə Cəlil öz möhtəşəm yerlərindən zərrə qədər də tərpənməyiblər, söz mülkünün sultanı kimi qərar tutublar. Dahi Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Mikayıl Müşfiq məhz əlidolu, yüklü olduqlarına görə səbrlə yeni dövrün platformaya yan almasını gözləməli idilər. Onda da elə hərəkətdə ikən tullanıb qatara minən, pilləkəndən yıxılan, yaxud tərəddüdün yaratdığı çaşqınlıq üzündən aşağı atılan xeyli sərnişin vardı. Bu kontekstdən yanaşdıqda ədəbiyyatda əqidə və əxlaq məsələləri eyniləşir, bərabər məna yükü daşıyırlar. Deməli, ziyalının alış-veriş obyektinə çevrilməsi, məqsədə, mərama, sözə, kəlama barmaqarası münasibət elə mənəviyyatsızlığın göstəricilərindən biridir.

Zeynalabdin müəllimin ən çox qorxduğu da fərdin özgələşməsi, yabançılaşmasıdır. Bütün neqativ hallar - dünyaya bağlılıq, maddiyyata meyl, bəlalar, fəlakətlər də məhz bundan sonra başlayır. Şeiriyyatında əbədi aləmə sevgi aşılamaqla kamillik tərbiyə edən, "cadar-cadar səhra torpağına bənzər qəlbini nə yağış, nə də qarın soyutmadığı" müəllifə görə, "hər şeydən əl üzən tərkidünyanı dünya özü dilə tutsa da, ovuda bilməz". O, daim özü olmağının əzablarını yaşasa da, xoşbəxtdir:

Neyləyim, özgə cür ola bilmirəm,

Xəyalım çırpınır qanad çalmağa.

Mən tonqal axtarıb, alov gəzirəm,

Səməndər yaranıb odda yanmağa.

Z.Novruzoğlu qələminin məhsulları mövcud reallıqlara güzgü tutmaq baxımından həm də siyasi lirikanının layiqli nümunələri sayıla bilər. Şair insanlarla yanaşı, cəmiyyətdə gördüyü naqislikləri də nəinki tənqid edir, eyni zamanda vəziyyətdən çıxış yolları axtarır, hədəfləri göstərir. Bunun üçünsə sözü vaxtında və yerində demək bacarığı, fitri qabiliyyət, kütləyə müraciət haqqı, ən başlıcası cəsarət gərəkdir. "Araz izimizdən axırmış bizim" sadalanan həmin keyfiyyətlərin məcmusundan doğulub. Şeirdə bəşər övladının vəzifə borcunu çayın üzərinə yükləməsi, illərlə bitib-tükənməyən ahu-zarvari şikayətlər, sərhədlərin açılmasından sonra cazibə qüvvəsinin azalması, müqəddəs idealların bazar iqtisadiyyatına qurban verilməsi kəskin qınanır.

Yaxud, "nifrət toxumunun əkildiyi, hərə əlində bir balta fırlatdığı, xalqların bir-birinə qənim kəsildiyi, zorun ətəyindən yapışan, zənci saçı kimi qarışıq dünyada etnik ayrıcılıq, separatçı planlar üzrə ölkələr dağılır, ocaqlar sönür". Lakin "baş verənlər məsul şəxslərin, yüksək çinlilərin vecinə deyil", çünki neft iyindən, qaz qoxusundan başlar sərməstdir". Müəllif terrora yol açan səbəbləri də müəyyənləşdirir və güclülərin ayaqları altında tapdalanan zəiflərin başqa çarəsinin yoxluğu qənaətinə gəlir:

Bəs sivil ölkələr, mədəni xalqlar,

Niyə bu vəhşəti görmür, görəsən?

Rütbəsi boyundan uca cənablar,

Niyə xəcalətdən ölmür, görəsən?

Dəlisi ağıllı donuna girib,

Bölünən dünyanı bölmək istəyir.

Ağıllı əcəli qənimət bilib,

Əclafın yerinə ölmək istəyir.

Şair müasir zəmanəmizdə meydan sulayan yerlibazlığı, rüşvətxorluğu, "daydayı"sız irəliləyişin mümkünsüzlüyünü təbiətdəki müxtəlif vasitələrə köçürərək, poetik boyalarla işləyib. Bu prosesdə el arasında yayılmış ifadə üsullarından, sadə xalq inanclarından və deyimlərindən geniş istifadə edilib. Bildiyimiz kimi, dağ əzəmət, yenilməzlik rəmzidir. Dayağı möhkəm adamlar da dağa, qayaya söykənmiş halda təsvir olunurlar. Amma Zeynalabdin müəllimin qələmi yasaq qaydalarla oynayan dünyanın sərt üzünü realistcəsinə cızdığından güc mərkəzinə söykənməyən dağın özü də yazıq, köməksiz təsiri bağışlayır. Daha doğrusu, əsl dağ söykənən yox, elə söykəniləndir:

Dərələr dolaşar ayaqlarına,

İldırım od ələr qayalarına,

Çiçək məlhəm olmaz yaralarına,

Dağın arxasında dağ olmayanda.

Z.Novruzoğlunu bitkin satira və təmsil ustası da saymaq olar. Çünki Mirzə Ələkbər Sabirlə başlanan Hikmət Ziya, Rüfət Əhmədzadə, Baba Pünhanla günümüzə gəlib çatan alleqorik janrın mahir davamçılarındandır. Bu tipli yazılarda lakoniklik, az sözlə böyük məna ifadəsi daha güclüdür. Məsələn, dörd misralıq təmsildə "şirin qəfəsdə saxlandığı, qurdun ağzının bağlandığı, tülkünün bəy olduğu dərədə çaqqalın yeyib yağlanması" barədə həyəcan təbili çalınır. Başqa bir yerdə "tülküdən bir günlük hiylə borcu alan ayının aqibəti sirkdə oynaqlamaqla" sonuclanır. "Peyinlikdə eşələnən qarğanın qönçə gülün qaymağından dadıb sərxoş olan bülbülü yanındakı bolluğa çağırması" isə müşahidəçini lap hövsələdən çıxarır. Onun bütün yaradıcılığını "bu necə meşədir hər yanı tülkü" heyrəti ilə "tülküyə kim verib bu boyda mülkü" təəssüfqarışıq hayqırtısı izləyir.

Ümumiyyətlə, əsərləri ilə yaxından tanışlıqda duyulur ki, həyatda ən çox ehtiyatlandığı və görmək istəmədiyi hiyləgərlik və yaltaqlıqdır. Elə buna görə də xəbərdarlıq edir ki, "öz adından əl çəkib, imza qoyub, qol çəkib, məddahlığa yol çəkib, yaltaq tərif deyəcək"sə dəyərli örnəkləri qorumaq lazımdır. Çünki:

Hər gün olur toybəyi,

Bundan çıxır çörəyi.

Yeyib yağlı dürməyi,

Yaltaq tərif deyəcək.

Ulu Nizamiyə ruhən bağlılığı olan şair öyüd-nəsihət vermək, doğru yol göstərmək missiyasını öhdəsinə götürməkdən də çəkinmir:

Təkcə yemək üçün çalışan hər kəs,

Düşünsün, heyvandan fərqi nədir bəs?

Əsrarəngiz Naxçıvanın ləyaqətli oğlu yurd-yuvasını vurğunluqla gəzib dolandığından, doğma torpağın hər otuna, daşına yaxşı bələd olduğundan təbiət lövhələrinin də sənətkarcasına tərənnümçüsüdür. Belə məqamda qəlbimizin dərinliyində şair yox, rəssam; gözümüzün qarşısında şeir deyil, tablo canlanır. Gəlin "Axı qurd düşəcək göbələklərə" rəsminə nəzər salaq: "Süsənə dolaşıb sarmaşıq yatır, xallı kəpənəklər meydan sulayır, nərgiz örpəyini başından atır, arılar çiçəyi, gülü qoxlayır." Yaxud da, "çobanyastığıdı o ağ çiçəklər, həm də at yoncası örtüb torpağı, əmənköməncidi o düyməciklər, bu turşəng, əvəlik, quzuqulağı..."

Allahın zənginlik, füsunkarlıq bəxş etdiyi vətənin bir parçasını seyr edə bildinizmi? Müəllif Kəngərlinin Xok kəndindəki həyətindən, bağçasından, talasından yazıb. Amma mənə elə gəldi ki, Zaqataladayam. Bir başqası özünü illərdir gedə bilmədiyimiz Şuşada, Kəlbəcərdə... Göygölün kənarında hiss edəcək. Bax, budur əsl peşəkarlıq, oxucunun zövqünü qidalandırmaq bacarığı:

Kəkotu qarışıb çöl nanəsinə,

Təbiət gör necə ətrə boyanır.

Çay coşub hay verir bulaq səsinə,

Çöl-çəmən yuxudan qəfil oyanır.

Zeynalabdin müəllimin poeziyasında tarixin dərin qatlarından süzülüb gələn təsəvvüfün ştrixləriylə də rastlaşmaq mümkündür. İki dünya fəlsəfəsi, kandan məkana yol, ruhun əbədiliyi həmin xəttin əsasında dayanır. Lakin sevindirici haldır ki, durduğu aləmin müvəqqətiliyi lirik qəhrəmanı avara dərvişliyə deyil, uca arifliyə səsləyir, becərilən əməl zəmisinin axirət ruzisinə çevriləcəyini xatırladır. Geninə-boluna yaşanan ömürlərin, nəhayət, qürub çağı yetişir, uzun sürən oyunda tale mat elan edəndə:

Dayanıb talada ixtiyar qoca,

Baxar ətrafına heç nəyi görməz.

Bir ömür yaşadı zirvədən uca,

Bu dünya bir yaşıl yarpağa dəyməz.

Naxçıvanda yaşayan bütövlük rəmzi və şeir-sənət vurğunu dostumun poetik dünyagörüşündən zox yazmaq olar. Amma o özü sözün məsuliyyətindən bərk qorxduğundan az yazır. Nə olsun? İzzəddin Həsənoğlunu yaşadan dövrümüzə gəlib zatan iki qəzəli deyilmi? Zeynalabdin Novruzoğlunun yaddaşlarda qalması üçün də heç nə yazmasa belə, "Şairlər yarımçıq ömür yaşayır" şeiri yetərlidir. Qəribədir ki, onunla heç vaxt görüşməmişik, üç dəfə telefonla danışmışam və iki kitabını vərəqləmiºəm, vəssalam. Şəxsiyyətlə yaradıcılığın vəhdəti də elə budur. Uğurlar olsun, Zeynalabdin müəllim, unutmayın ki:

Dərisi soyulan özü diri var,

Çoxunun alnında güllə yeri var.

Şair doğulan da ölümdən qorxar?

Şairlər yarımçıq ömür yaşayır.

Qurban Cəbrayıl

Təzadlar.- 2012.- 18 oktyabr.- S.10.