Qürbətdə xan olunca...

(Əvvəli ötən sayda)

Fəzi bəy Qarabağdan qaçandan sonra da xanlığın siyasi yaşamında önəmli rol oynayırdı.

Fəzi bəy bir müddət, 1806-1809-cu illər İranda qalandan sonra Qarabağa qayıtdı.

Fəzi bəy 1810-cu ildə yenidən İrana qaçmışdı. İran Qacarlar səltənətinin vəliəhdi Abbas mirzədən xan ünvanı almışdı. Elə həmin ildə İran ordusunun başında Xudafərin körpüsünü keçmişdi

Fəzi bəy savadlı, müdrik, təşkilatçı bir adam idi. Tezliklə saraya yol tapdı. Fətəli şahın yaxın müşavirlərindən oldu. Tehranda yaşadığı müddətdə tez-tez şahın sarayına çağrılır, Rusiyaya, Yaxın Şərqə, qərb ölkələrinə dair bilgilər alınırdı. Fəzi bəy 1831-ci ildə nökəri Məhəmmədi Qaradağa, Əhər şəhərinə, Bəhram mirzə Qovanlı-Qacarın yanına göndərmişdi. Bildirmişdi ki, şahın çağırışı ilə Tehrana gedir. Əgər sənin də getmək fikrin varsa, təcili Təbrizə gəl. Bəhram Mirzə Fəzi bəyə çatdırmışdı ki, "mən öncə əşyalarımı göndərirəm, özüm 12 gündən sonra gələcəyəm". (MDTA, fond 130, iş 1, saxlama vahidi 35, səh.92 b.).

Onun yaşamıyla bağlı bir casusluq bilgisində bəzi notlara ürcah oluruq: "Fəzi bəy Qarabağlı Xorasana göndərilmək üçün şahın yanına çağırıldı. Bəziləri belə güman eləyir ki, şah onu İngiltərəyə göndərəcək..." (MDTA, fond 130, iş 1, saxlama vahidi 35, səh.92 b.). Həmin qaynaqda yazılır: "İngiltərədən yüksək qiymətlərə alınmış 20 min tüfəng, 12 top və digər sursatlar gətirilir. Ona görə də Abbas Mirzə xatırlanan səfiri Təbrizə, yanına çağırdı ki, ordan Tehrana göndərsin. Fəzi bəy Qarabağlını bir inanılmış adamla ona qoşub, silah aparan məmuru müşaiyət etməsini tapşırdı. Sonra Fəzi bəyə əmr olundu ki, yoldaşını yeddi məmurun yanında qoyub, Ali Qapıya getsin". (MDTA, fond 130, iş 1, saxlama vahidi 35, səh.111.). Fəzi xan səfir kimi Osmanlı ölkəsinə, ordan da İngiltərəyə getmişdi.

Fəzi xan 1834-cü ildə Qarabağa qayıtmaq üçün çar hökumətinə ərizə vermiş, çox gözləməli olmuşdu. 1837-ci ildə ərizəsinə müsbət cavab verilməmişdi.

Fəzi xan Mazandaranın, İsfahanın, Kermanın valisi olmuşdu.

Fəzi xan Kermanın valisi işləyərkən Ağa xan Məhalatinin (1804-1881) üsyanı baş vermişdi. Tarixçi Ələskər Şəmim "İran qacar hökmüranlığı dövründə" kitabında yazır: "Ağa xan Köhəndil xan Əfqanın yerləşdiyi Babək şəhərinə hücum etdi. Qardaşı Məhəmmədbağır xanı Sircana göndərdi. Kermanın hakimi Fəzləli xan Qarabaği qoçaq, qəhrəman, qeyrətli bir adam idi ki, özünün atlıları ilə Ağa xanın üsyanını yatırmağa getdi. Zeydabad adlı yerdə Məhəmmədbağır xanı mühasirəyə aldı. Ağa xan qardaşına yardıma gəldi. Amma Fəzləli xanın hücumunun qarşısında tab gətirə bilməyib, Lar şəhərinə qaçdı. Onun müridləri və yoldaşları Babək şəhərində qalmışdılar ki, mühasirədən əl çəkib, dağıldılar. Ağa xan Lar şəhərində bir dəstə toplayıb, Ciroft şəhərinə getdi. Ciroft şəhərində İsfəndəqiyyə qalasını alıb, təsərrüf etdi. Amma bu dəfə də Fəzləli xana məğlub olub, Minab şəhərinə qaçdı. Qış yetirdiyindən o şəhərdə daldalandı. Hicri qəməri 1256-cı (1840-cı) ilin yazında Ağa xan ingilislərin yardımı ilə yenidən bir dəstə yaratdı. Bir neçə top da tapdı. Kerman tərəfə yürüş etdi. Fəzləli xanın ordusundan iki kiçik dəstəni məğlubiyyətə uğratdı. Bu dəstənin birinə İsfəndiyar xan başçılıq edirdi. İsfəndiyar xan bu savaşda öldürüldü. Digərinə isə Abdulla xan Qaragözlü rəhbərlik edirdi. Ağa xan Kermanın 36 kilometrliyindəki Bərdsir məntəqəsinədək irəlilədi. Fəzləli xan qardaşının ölümündən çox əsəbləşmişdi, Kermandan çıxıb, Bərdsirə hücuma keçdi. Ağa xanın dəstəsinin adamları bu hücumdan qorxuya düşüb, qaçmağa başladılar. Fəzləli xan qaçanları Bəmpura qədər izlədi, çoxlu əsir ələ keçirdi. Ağa xan bu uğursuzluqdan məyus olub, Qəndəhar yolu ilə Hindistana getdi. Beləliklə Kermanın 14 illik bu üsyanı yatdı və Məhəmməd şahın rəğbətini qazandı". (Ə. Şəmim, İran dər dövreyi-səltənəti-Qacar, Tehran, 1384 hicri şəmsi, səh. 151-152).

1840-cı ildə Kerman hakimi Fəzləli xan Qarabağinin xahişi ilə ona yardım etmək üçün mükəmməl silahlanmış ordu ilə o istiqamətə gedən Həbibulla xan Əliqulu xan oğlu Şahsevən, Kerman əyalətini zəbt etmək niyyətilə hücum edən düşmənin qarşısını məharətlə almış, onu qaçmağa məcbur etmişdi.

Həbibulla xanın xidməti sayəsində Bəlucistanda da əsayiş bərpa olundu və əvvəllər baş verən iğtişaşlara son qoyuldu. O, hətta Qəndəhar yaxınlarınadək getdi və o hüdudu fəth etmək istədi. Dövlət isə ona mane olaraq Tehrana çağırdı. Bunun ardınca Fəzləli xan Qarabağini Kerman əyaləti valiliyindən azad edib, yerinə Abbasqulu xan Cavanşiri təyin etdilər.

Tarixçi Sepehr yazır: "Ağa xan Məhəllatinin fərarından sonra topxana əmiri Həbibulla xan Bəlucistana tərəf hərəkət etdi. Kermandan 15 mənzil o tərəfədə Bəmpur qalasını mühasirə etdi. On gün bürc və barını gülləyə tutdu. Bəmpur camaatı aman istədi. Topxana əmiri onları düşərgəyə köçürdü və qalanı yerlə yeksan etdi. Təsadüfən bir gün topxana əmiri ova getmişdi. Əsgərlərdən biri Bəmpurlu bir qadına əliuzunluq etmişdi. O dəstə bir-biri ilə razılığa gəldi, əvvəlcə öz qadınlarını öldürdülər, sonra əsgərlərlə vuruşmağa başladılar. Onların əksəriyyəti öldürüldü. Bu zaman topxana əmiri gəlib çıxdı və vəziyyəti sakitləşdirməyə çalışdı. Buna nail ola bilmədikdə əmr etdi ki, ya onları əsir etsinlər, ya da qətlə yetirsinlər.

Sonra əsirləri özü ilə Qəndəhar yaxınlığına apardı və baş verən hadisəni Məhəmməd şah Qacara çatdırıb saraya yollandı. Bu qırğın xəbəri şaha çatdıqda şah istədi ki, orada qayda-qanun yaratsın. Fəzləli xan Qarabağini Kerman hakimliyindən azad edib Abbasqulu xan Cavanşiri Kerman və Belucistan ətrafına vali təyin etdi". (Lisanülmülk Sepehr, Nasexüttəvarix, Tehran, səh.244)

Fəzi xan 1841-ci ildə Kerman valiliyindən azad edildi.

Fəzi xan Kermanda bir çox quruculuq işləri ilə məşğul olmuşdu. ilk növbədə Kerman əyalətinin bəzi yerlərinə su arxı çəkdirməsi burada təsərrüfatın daha da inkişafına səbəb oldu. Onun öz əl əməyi olan "Fəthabad bağı" indi də İran İrşad idarəsi tərəfindən qorunur. Kermanda Beynəlxalq qorunan irslər siyahısına salınmış "Fəzləli xanın evi" də həmin sıradandır. Apardığı böyük abadlıq işləri, ədalətli hakimiyyəti onun adını ucaltmışdı. Kerman əhlinin hakimlərə şunquruq qoşması bütün İranda bəllidir. Hətta seyid kökənli, məşhur təbatəbailərdən olan Mirzə Mahmud xan Dibaya "Hakimi do xər" "İki eşşəkli hakim" ayamasını qoşan kermanlılar iki nəfərə-Fəzi xan Qarabağiyə və Abbasqulu xan Cavanşirə toxunmamışdılar.

Fəzi xanın törəmələrindən bəziləri Qarabaği soyadını daşıyırlar.

Fəzi xan İbrahimxəlil xanın qızı Telli bəyimlə, Şahrux şah Qırxlı-Avşarın qızı Kiçik bəyimlə ailə qurmuşdu. Paşa bəy, Hüseynqulu bəy adlı oğulları vardı.

Paşa bəy Şuşa şəhərində doğulmuşdu. Saray təhsili almışdı. Atası ilə birlikdə İrana getmişdi. Abbas mirzədən xan ünvanı almışdı. Şahzadənin yanında qulam-pişxidmət vəzifəsi daşıyırdı.

Paşa xan kapitan İsmayıl bəy Murad bəy oğlunun qızı ilə evlənmişdi. Əli xan adlı oğlu vardı.

Əli xan 1877-ci ildə Kirman şəhərində dünyaya gəlmişdi. Mükəmməl mədrəsə təhsili almışdı. Savadlı olduğundan dolayı mirzə ünvanı daşıyırdı. O, Əzizsultan Məlicəklə dost idi. Məlicək uşaq çağlarından şahın yaxını olduğundan, Əli xanı saraya dəvət etmişdi. O, tez bir zamanda şahın sevimlisi olmuşdu. Şahın qızına evlənəndən sonra daha da vəzifələrdə yüksəlmişdi.

Əli xan Nasirəddin şah Qovanlı-Qacarın keşikçi dəstəsində xidmət etmişdi. Qvardiyanın rəisi olmuşdu. 1904-cü ildə Ərşədüdövlə ləqəbini almışdı. Sərdari-Ərşad kimi də tanınırdı.

Əli xan Ərşədüddövlənin həyatının bir hissəsi də Məşrutə inqilabı ilə bağlıdır. O, həmin dövrdə Qacar odusunun tanınmış komandanlarından idi. 1908-ci il iyun ayının 23-də xalq elçilərinin toplandığı məclis top atəşinə tutuldu. ölkədə kütləvi həbslər və təqiblər başlandı. Məclisi topa tutanlan yüksək rütbəli zabitlərin arasında Əli xan da vardı. Onun adyutantbaşı İsmayıl xan Zəncaniyə əmr verməsi ilə başlanan hücum İranda demokratiyaya zərbə oldu.

Məhəmmədəli şah Məhəmmədvəli xan Tənkabuni Sepəhdarın yerinə Mirzə Əli xan Ərşədüdövləni Təbrizə hücuma hazırlaşan şahpərəst qoşunların baş komandı təyin edib Təbrizə göndərdi. Ərşədüddövlə, Eynüddövlə, Rəhim xan, Səməd xan və başqa şahpərəst rəhbərliyinin başçılığı ilə Təbriz yenidən mühasirəyə alındı. Artıq 1908-ci il dekabrın axırı və 1909-cu ilin əvvəllərindı şəhər şahpərəst feodal dəstələri və şah qoşunları tərəfindən yenidən mühasirə olundu.

Şah irtica qüvvələrinin artıqlaması ilə pulla və silahla təmin etdi, Fransadan alınmış və o dövr üçün ən yaxşı silah sayılan beşatılanla, kazak hissələri isə Fransadan alınmış pulemyotlarla silahlandırılırdı.

Baş komandan Mirzə Əli xan Ərşədüddövlə isə Tehrandan gətirdiyi yeni toplar və kazak hissələri ilə Xiyaban tərəfdən hücum edirdi.

Fevralın 27-də Ərşədüddövlənin əmri ilə topla şəhəri atəşə tutulması davam etdirilirdi. Mücahidlər də Xiyabandan, Əmirəxizdən və başqa yerlərdən düşmən mövqelərinə cavab top atəşi açdılar.

Martın 5-də şahpərəst qüvvələrinin şəhərə baş hücumu başlandı. Səməd xan Şücaüddövlə öz qoşunları ilə Qaraməlikdən Şamqazan, Eynüddövvlə və Ərşədüdövlə Basminc və Varenc, Rəhim xanın hissələri Acı körpü istiqamətində hücum edirdilər. İnqilabi qoşunun sərkərdələri Səməd xanın yeni istiqamətdə hücumunun qarşısını almaq üçün Hökmabad və Axunidə möhkəm müdafiə obyektləri yaratdılar. Eyni zamanda Əhrabda səngərlər quruldu. (Mətbuat və ədəbiyyati-İran dər dövreyi-məşrutiyyət, cilidi duvvum, Tehran, 1337, səh. 1075).

Mirzə Əli xan 1911-ci ildə arvadına məktub göndərmişdi. Həmin məktubdan: "Ey mənim əziz qadınım! Mən bu məktubu sənə ömrümün son çağında yazıram. Son nəfəsimdir. Bilirəm ki, bu məktubdan sonra məni öldürəcəklər. Qoy olsun. Mənim səndən başqa sevdiyim yoxdur. Fikrim, zikrim sənsən. Bircə ona dözürəm ki, dünyada sən varsan. Səvfətülsəltənə bu məktubu sənə çatdıracaq. Bu məktub sənə son yadigarımdı. Bil ki, səni unutmamışam. Verdiyin zəncir hələ də boynumdadır. Məktubdan sonra məni güllələyəcəklər. Əlvida, sevirəm!"

Mirzə Əli xan 1906-cı ildə Əxtərəddövlə xanım Nasirəddin şah qızı Qovanlı-Qacarla ailə qurmuşdu.

Ənvər ÇİNGİZOĞLU,

jurnalist-etnoqraf

Təzadlar.- 2012.- 17 yanvar.- S.13.