Qazax rayonu haqqında nə bilirik?

Ehtimal olunur ki, rayonun əsası VIII əsrdə ərəb sərkərdəsi Mərvan ibn Məhəmməd tərəfindən qoyulub

(Əvvəli ötən sayda)

Gürcüstanla Qazax rayonu arasında Aveydağ yerləşir və C.Rüstəmovun arxeoloji axtarışları nəticəsində məlum olmuşdur ki, burada alban xristian məbədinin qalıqları vardır. Strabonun məlumatına görə, albanlar daha çox Aya sitayiş etmiş və İberiya sərhədində onların məbədi olmuşdur. Xristian məbədləri adətən əvvəlki bütpərəst məbədlərinin yerində yaradılırdı. “Aveydağ” sözünün özü də təxmin etməyə imkan verir ki, albanların Ay məbədi burada imiş.

Qazax rayonu Qazax şəhərindən və 34 kənddən ibarətdir: Xanlıqlar, Ağköynək, Qarapapaq, Daş Salahlı, Çaylı, Kommuna, Ürkməzli, Aşağı Salahlı, Orta Salahlı, Yuxarı Salahlı, Dəmirçilər, Alpout, Hüseynbəyli, Canallı, Kosalar, Qazaxbəyli, Aslanbəyli, Qaymaqlı, Kəmərli, Birinci Şıxlı, İkinci Şıxlı, Aşağı Əskipara, Yuxan Əskipara, Xeyrımlı, Bağanıs Ayrım, Qızılhacılı, Barxudarlı, Sofulu, Quşçu Ayrım, Məzəm, Fərəhli, Cəfərli, Bala Cəfərli, Abbasbəyli. Hal-hazırda Aşağı Əskipara, Yuxarı Əskipara, Xeyrımlı, Bağanıs Ayrım, Qızıl Hacılı, Barxudarlı, Sofulu kəndləri erməni işğalı altındadır(59).

2001-ci il siyahıya alınmasında Qazax rayonunda dünya, ölkə və yerli əhəmiyyətli 112 tarixi abidə var. Onlardan 54-ü arxeoloji, 46-sı memarlıq, 7-si monumental-tarixi abidə, 5-i dekorativ-tətbiqi incəsənt abidəsidir(65). Onlardan bir qismi aşağıdakllardır:

Səməd Vurğunun Poeziya Evi - Yuxarı Salahlı kəndində yerləşir. 17 noyabr 1976-cı ildə şairin anadan olmasının 70 illiyi ilə əlaqədar açılmışdır(57).

Damcılı mağarası - Daş Salahlı kəndində Avey dağının cənub-şərqində yerləşir. Sahəsi 360 kvadrat metrdir. Mağarada aparılan qazıntılar zamanı orta və üst paleolitə, mezolit və neolitə, tunc və orta əsrlərə aid materiallar tapılmışdır. Qazıntılar zamanı 8 mindən artıq arxeoloji materiallar tapılıb. Damcılı mağara düşərgəsi dünya əhəmiyyətli abidələr sırasına daxildir(57).

Didevan dağı - Xanlıqlar kəndi ərazisində yerləşir. VI-VII əslərə aiddir. Müdafiə xarakterli bu abidə memarlıq nümunəsi kimi ölkə əhəmiyyətli abidələr siyahısına daxildir(57). Ancaq biz orda olarkən müəyyən etdik ki, o çox ehtimal ki, siklopik tikili olmaqla əvvəlcə Qalaça olmuşdur.

Baba Dərviş qədim yaşayış məskəni Xanlıqlar kəndinin ərazisindədir. Baba Dərviş yaşayış məskənində 3 türbə var.Cümə məscidi - Qazax şəhərindədir. 1902-ci ildə Kəsəmənli Axund Hacı Zeynalabdin Məhəmmədəli oğlunun təşəbbüsü ilə tikilmişdir. Baş ustası mahir bənna Müzəffər Hüseynovdur.

Alban Avey məbədi - Avey dağının cənub zirvəsində 992,5 m yüksəklikdədir. Məbəd V-VI əsrlərə aiddir(57).

Bütün bunlarla bərabər, 2012-ci ildə Qazax rayonunda olan abidələri tədqiq etmək məqsədilə rayonun Mədəniyyət və Turizm şöbəsinin əməkdaşı Nofəl Qurbanovla birlikdə rayonun 25 kəndində və Qazax şəhərində olduq. İsti yay aylarında hər ikimiz bir gün belə istirahət etmədən gərgin axtarışda olduq. Onun sayəsində bu yaşayış məntəqələrindən ümumilikdə 707 abidə müəyyən edə bildik. Nəzərə alsaq ki, 14 abidə işğal altında qalmış kəndlərimizdədir: Yuxarı Əskiparada 12 abidə, 2 abidə isə Aşağı Əskiparada. Onda təqribən Qazax rayonunda 721 abidə olmuş olur ki, ondan 112-ni çıxsaq 2012-ci ildəki zəhmətimizin hesabına Qazax rayonunda 609 yeni abidə müəyyən etmiş oluruq. 25 kənd və bir şəhər üzrə müəyyən etdiyimiz abidələr aşağıdakılardır:

1. II Şıxlı kəndinin abidələri

1. Qədirtəpə qədim yaşayış məskəni arxeoloji abidələri

2.Dəhnəli arxı

3.Sınıq körpü (Qırmızı körpü)

4.Qırmızı körpü bazrı

5.Məhəmmədin dəmirçixanası

6.Musanın dəmirçixanası

7. Kamalın dəmirçixanası

8.Osmanın su dəyirmanı

9. İsmayılın su dəyirmanı

10. Əmirxanın elektrik dəyirmanı

11. Binnətli Məmməd kişinin dükanı

12. Əliqulunun dükanı

13. II Şıxlı su elektrik stansiyası

14.Abdullanın emalatxanası,

15. Şahvələdin emalatxanası,

16. Əmirxanın emalatxanası

17. Məsmə xanımın gümbəzi

18. Mehdi Hüseynin büstü

19. Tomtulu Nəsibin iqamətgahı

20. Sınıq körpü karvansaraları - sağ və sol tərəfdə

21. Yunis kişinin körpüsü

22. Hasan kişinin körpüsü

23. Molla Bilalın mədrəsəsi

24. II Şıxlı kənd məscidi

25. Hənifə xanım ziyarətgahı

26. Xasməmməd ziyarətgahı

27. Qız qalası

28. Qarabulaq qədim yaşayış məskəni

29.Cöyüzlü (qozlu) qədim yaşayış məskəni

30.Noylu (Novçalı) qədim yaşayış məskəni

31. Hunan qalası(Yunan qalası)

32. Yusifin qara damı (yer damı)

33. Su quyuları: Tomtulunun, Binnət kişinin, Əfəndilərin, Əliqulu uşağının

34. Rus təpələri qədim yaşayış məskəni

35. Ağalığın xarabalığı

36. Yeralt 1000 km3 su anbarı tikilisi

37. Xramçayı üzərində təzə tikilmiş ehtiyat körpü

38. “Hikmət-87” yanacaqdoldurma məntəqəsi

39. Nasos stansiyası

40. Qarabağ müharibəsi şəhidlərinə abidə

41. Şərab emalı zavodu

42. Pilarama (Ağac mişarlama dəzgahı) - mişar sexi

43.Şahnabat Yusifqızı Nəsibovanın büstü

44. Hərəmlər

45. Nəsibov Seyfəddin və Nəsibova Məleykənin türbəsi

46. Türbə XIX əsr inv. № 4530

47. Böyük Vətən müharibəsi iştirakçılarına abidə

İndi isə II Şıxlı kəndindəki bir neçə tarixi abidələrin real vəziyyəti barədə məlumat vermək istəyirik. Bizi sınıq körpünün ərazisiunə buraxmadılar. Dedilər ki, komandanlığın rəsmi icazəsi olmalıdır. Odur ki, kor-peşman Şəmkirə qayıtdıq və Şəmkir rayonunun ərazisində yerləşən “N” saylı hərbi hissədə olub rəsmi icazə aldıq. Sonra zabitlərin müşayiəti ilə əvvəlcə Qız qalası deyilən zirvəyə qalxdıq. Təəssüb, çox təəssüb ki, Qız qalasından əsər əlamət belə qalmamışdı. Nə yaxşı ki, kəndin ziyalı ağsaqqalı Hamlet müəllim bizimlə idi. O, özünün uşaqlıq xatirələrini çözələyərək bizdə xeyli təəssürat oyatdı. Qız qalasının keşmiş vəziyyətindən, onun yaxınlığında olan Qarabulaq, Qozlu(cəvizli), Novçalı adlanan qədim yaşayış məskənlərindən şirin xatirələr danışdı. İndi isə Sizə ancaq Sınıq körpünün və Qız qalasının xarabalıqlarında çəkdiyimiz şəkilləri təqdim edirik:

Ehtimal olunur ki, bu gördüyünüz Qırmızı körpü XII əsrin ortalarında Atabəylər dövlətinin banisi Şəmsəddin Eldəgizin oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan tərəfindən inşa etdirilib. Onun 8,5m; 16,1m; 8m və 26,1m uzunluğunda olan dörd aşırımı vardır. Çayın sağ və sol sahillərindəki körpü hissələrinin altında geniş sahəli sığınacaqlar var. Sol sahildəki sığınacağın ümumi sahəsi 166m2, sağ sahildəki sığınacağın ümumi sahəsi 116m2 -dir. Çox ehtimal ki, onlar vaxtı ilə körpüdən keçməli olan karvanların istirahət üçün dayanacaq yerləri olub, yəni karvansaralar funksiyasını yerinə yetiriblər. Sığınacağın aşağıdakı şəkili bilavasitə dediklərimizi təsdiq edir. Çox təəssüblər olsun ki, müstəqil Azərbaycan dövlətinə milyon manatlarla kömrük gəliri verən Qırmızı körpü bu gün xaraba şəklində diqqətdənkənar bərbad bir vəziyyətdədir. Orda aldığımız məlumata görə onun təmirini Gürcüstan tərəf aparmalıdır. Niyə? Bilmirik.

(Davamı var)

Əlihüseynli Sabir Tağıyev,

Təzadlar.- 2013.- 29 avqust.- S.13.