Məmməd Arazlı günlərin kitabəsi: “Ömürdən yarpaqlar”

“Təzadlar”ın ötən sayında xəbər verdiyimiz kimi, bu günlərdə ustad Məmməd Arazın həyat yoldaşı Gülxanım Fətəliqızının şairin həyatı ilə bağlı xatirələrindən bəhs edən “Ömürdən yarpaqlar” kitabını nəşr etdirib. Gülxanım Fətəli qızının Məmməd Araz ömründən bəhs edən “Ömürdən yarpaqlar” kitabının dərsini davam etdiririk:

(Əvvəli ötən saylarda)

(5-ci hissə)

31 may - Səhər yenə də Məmmədi kefsiz gördüm.

-Əzizim, səninlə birlikdə mən də əzab çəkirəm, eybi yox, təki sağal, hər şey yaddan çıxacaq. Özün demisən:

Biz ki, gələcəyə ümid sarıdan

Dünyanın ən varlı adamlarıyıq...

Gəl, allahdan ümidimizi kəsməyək.

Həkimlər yenə də dərmanları bölüb iki saat ərzində verməyi davam etdirirlər.

Mariyaya apardığım video lentləri vermişəm. Mariya təəssüfləndi:

- Kinoya baxıb dili bilmədiyimizə çox təəssüfləndik. Uşaqların yaman xoşuna gəlib. Gələn qonaqlara da göstərirlər ki, Azərbaycandan şair gəlib, anamız onun tərcüməçisidir.

Stepan vaxtlı-vaxtında bizə baş çəkirdi. Hospitalda vaxtımız mayın 8-də qurtarmalı idi. Stepan dedi ki, siz iki gün tez gəldiyiniz üçün 6-da vaxtınız qurtarır. Pulunuz ancaq bu çərçivədə hesablanıb. Bəlkə sizi 5-də yola salım, gedəsiniz.

- Fikirləşərik - cavabını verdik.

Stepan davam etdi:

- Şefimiz istirahətə gedir. Mən onu əvəz edəcəyəm. Sabahdan sizi ayrı bir yoldaşımız yoxlayacaq, nə işiniz olarsa ona deyərsiniz. Getmək haqqında fikrinizi də ona bildirin.

Mariya yaman pərt olmuşdu ki, biz gedəcəyik. Gülməyim gəlirdi. Bizə bilet alanda Şəlaləyə acıqlanmışdım ki, niyə 12-sinə alıb, bəlkə orada yaşayan azərbaycanlılar bizi bir neçə günlüyə saxlayıb Almaniyanı gəzdirərlər. Uşaqların cavabı bu olmuşdu:

- Təki sizi yaxşı qarşılayıb saxlasınlar, bileti üç ay müddətinə dəyişmək mümkündür.

- Azərbaycanlılar?... amma çətin ki, belə bir şairin qədrini bilib ona xidmət etsinlər.

Bu söhbətlər Bakıda olmuşdu. Indi Noyştatda belə bir həqiqətlə üzbəüz idik. Fikirli oturmuşduq, Məmmədə həmişə hörmət edən tibb qardaşı əlindəki xaçı mənə uzatdı. Əvvəl onun nə olduğunu bilmədim, sonra başa düşdüm xaçdır və bu kişi bizim hansı dinə mənsub olduğumuzu bilmək istəyir. Mən xaça əl vurmadım, Məhəmməd - dedim, kişi üzr istəyib getdi və əvvəlki kimi qulluq da göstərmədi.

1 iyun - O biri qeydlərimdə yazmışdım ki, azərbaycanlı adında bəni insan görmədik. Hərdən türk Əzimlə danışırdıq. O da məlumat verdi ki, “yarın evimə gedirəm”.

Polinanın söhbətlərindən:

- Almanlarda bizdəki kimi qonaq getmək yoxdur. Qohum da desə ki, sizə gəlmək istəyirik, ev sahibi ya çaya, ya da yeməyə saatın vaxtını söyləməklə razılıq verməlidir. Deyilən vaxtdan təsadüfən tez və ya gec getsə evə dəvət olunmaz. Biz alışmışıq bir-birimizə qonaq gedək. Burdakılar bizə, biz də onlara vəhşi kimi baxırıq. Əgər pulun qurtarıbsa, sənə borc verməzlər. Belə bir məfhum onlarda yoxdur. Çarəmiz özümüzə qalır,Qazaxıstandan gələnlər bir-birimizi möhkəm tuturuq.

Palatada olan kişilər Polinaya “gözəl” deyə müraciət edirdilər.

Mariya da deyir ki, mən burada bir nəfər də olsun qəşəng qadına rast gəlməmişəm. Rusiyadan gələn bütün qadınlarımız qəşəngdir. Mariyanın qızı da çox qəşəngdir. Qızı üçün yaman qorxur, deyir ki, buranın qanunları tamam başqadır.

Saat 7-30- a qədər hospitalda qalmaq olar, sonra isə mütləq getməlisən. Yenə də şiddətli yağış başlayıb. Məmmədə əl edib yola buruluram. Həmişəki kimi islanmışam. Qospaja Mayın qoyduğu çaydan içib yerimə girdim, pultu əlimə götürüb, heyvanlar aləminə və hindulara aid kinolara gecə saat birə kimi baxıram.

2 iyun - Səhər yeməyində pansionda qalan qadınlara işarə ilə başa saldım ki, 4 gündən sonra Frankfurta gedəcəyik, ordan da Vətənə. Hündür nemka 2 barmağını göstərdi, yəni onlar da iki gündən sonra gedirlər. Onlarla yaxşı lal dili danışıram. Vaxt yaxınlaşdıqca yaman darıxırıq. Bir parkinson xəstənin arvadı məni başa salır ki, əri çox yatır, yeriyə bilmir. Lal dilini bilmək yaxşı olardı, onda bütün millətlər işarə ilə bir-birini başa salardı.

Axşama yaxın yeni nəzarətçimiz Stanislav gəldi. Özünü təqdimatından:

- Təmiz ukrayınam, millətçiyəm, öz xalqımın oğluyam. Lukaşenko düzgün siyasət yeritmir. Mən siyasətlə çox məşğul oluram. Yəhudilərdən əgər bir nəfər işdə olsa, bir aydan görəcəksən işdə hamı yəhudidir. Və sair...

Arabir Məmməd də öz mövqeyini bildirirdi.

Axşam - səhərə qədər, əzizim, - deyib pansiona qaçıram.

3-4 iyun - Məmmədi çimdirib paltarını yığdım. Mariyaya tapşırıq verib Stanislavla Şvaynfurta çamadan almağa getdim.

Qayıdanda Stanislav yolu səhv saldığı üçün gecikmişdim. Mariya mən gələnə kimi gözləmişdi.

Pansionda yemək otağına keçdim. Qonşularımdan arıq nemka məni yanına çağırdı, əlimə nəsə basdı. Baxdım, 100 marka idi. Təəccüblə ona baxdım, işarə ilə başa saldı ki, pulu mənə bağışlayır. Bu yazıqlar fikirləşiblər ki, mən yeməkxanada yemək yemirəmsə, deməli, pulum yoxdur. Hardan bilsinlər ki, özlərinin iştahla yediklərini mən dilimə vura bilmirəm. Pulu geri qaytardım və təşəkkür elədim, sonra da cibimdən dollarları çıxarıb onlara göstərdim ki, mənim pulum var. Hadisəni Mariyaya danışıram. Mariya təəssüfləndi ki, pulu nahaq qaytarmısan. Qəribsən deyə onlar pulu sənə hədiyyə ediblər. 100 marka 100 dollardır, az pul deyildi.

-Yox, əzizim Mariya, mən o pulu götürə bilmərəm. Buna qürurum yol verməz.

İyunun 6-da gedəcəyimizi eşidən şef bizimlə dəhlizdə görüşdü:

-Siz iki həftə əlavə qalmalı idiniz. Çünki həkimlər indi-indi müalicəyə başlayıblar. Hər halda qalsanız yaxşı olar, siz yenə də yazmağınızı davam etdirə bilərsiniz. Sizin çox gözəl və qayğıkəş xanımınız var. Altı aydan sonra yenə də gəlməlisiniz. Mən iki günlük seminara gedirəm. Ona görə də sizinlə indi görüşüb ayrılıram. Ayrılmaq da istəmirəm, siz mənə çox şirin gəldiniz. Sənədlərinizi verəcəklər.

Sonra hər ikimizi qucaqlayıb öpdü.

Qaranlıq çökdükcə ürəyim sıxılır.

5 iyun - Noyştatda axırıncı gecəmizdir. Səhər Frankfurta yola düşəcəyik. Fikirləşirəm: Taleyin dünyadan asılı deyilsə, demək o yoxdur. Məhəmmədi allah bizim yolumuza çıxarıb. Cənublu Məhəmməd otelin ünvanını dedi və bizə otağın da ayrıldığını söylədi.

Kövrəlirəm, qaldığım otaq bu qərib yerdə bir az mənə doğmalaşıb, elə Mariya da, süpürgəçi Polina da. Onlara isnişmişik.

Qaldığım otağın quruluşu belədir - otağın ayaq hissəsindən kəsilib təmizlik işlərinə ayrılıb. Otağa kavralit döşənib. Pəncərədən yaxşı mənzərə açılır, quşların səsini hərdən bir keçən maşınların səsi batırır. Bu təmizlik də, gözəllik də bizə yaddır. O tozlu-küləkli Bakımız üçün yaman darıxmışıq.

Artıq yır-yığış etmişəm. Hospitaldan pansiona qayıdanda, demək olar ki, hər gün islanıram, amma hava o qədər təmizdir ki, xəstəliyimi sağaldıb və heç xəstələndirməyib də. Yenə bərk yağış yağır, gözlədim ki, kəssin. Artıq hospitalda qalmaq olmaz, vaxtdır. Məcburən üzüaşağı qaçıram, islanmışam. Həmişəki kimi Məmmədin zəngi:

- Gülxanım, təbiəti qarğamışam, sən gedəndə bərk yağış idi. Görürsən, indi kəsib, islanmısan yəqin?

-Öyrəncəliyəm, kişi, mənə görə darıxma, sağlıq olsun, sabah gedirik.

Her və frau Mayların bu kiçik və səliqəli otaqlarında axırıncı dəfə yatıram, qəsəbənin təmiz və saf havasını ciyərlərimə çəkirəm.

Məmməd demişkən:

- Bu da belə bir ömürdü yaşadım...

6 iyun - Çamadanları və çantaları bir yerə yığıb otağa bir də göz gəzdirirəm. Hospitala gedirəm. Məmməd dərmanları qəbul edıb, ehtiyat üçün də dərman verəcəklər. Bizi Frankfurta Marat Bulatoviç aparacaq. Marat nədənsə gecikir, Məmmədi geyindirib gözləyirik. Deyəsən, günorta yeməyini hospitalda etməli olacaq və elə də oldu. Mariya da narahatdır, Nelli İvanovna Maratın çoxdan çıxdığını, indi gəlib çatacağını söylədi. Nəhayət ki, Marat gəldi. Gedib pansiondan əşyaları götürdük. Mariyaya ünvan verdim. Doğmalar kimi Mariya ilə qucaqlaşıb ayrıldıq...

...Ağlayırdı Mariya.

Bu balaca, gözəl şəhərdən ayrılırıq. Başqa ünvanda bizi nə gözləyir bilmirik. Məhəmməd “Turist” otelində yer ayırıb. Onu da bildirdi ki, bu adda otel Frankfurtda yeganə oteldir, azmazsınız.

Yol uzun və yorucu olduğu üçün Marata suallar yağdırmağa başladım:

- Adın Maratdır, tatarsan?

- Yox, ukraynalıyam, atamın Marat adlı dostu olub, ona görə Marat qoyublar.

- Atan, anan varmı?

- Var, onlar Kiyevdədir, hərdən onlara da kömək edirəm. Özüm burada ev tutmuşam, yoldaşımı da gətirəcəyəm, hələ ki, anamın yanındadır, oxuyur.

- Necə fikirləşirsən, şirkət sizi təmin edə biləcəkmi?

- Yol uzunu fikir verirsiniz? Bunların torpaqları qırmızı torpaqdır. Bu qırmızı torpaqdan aldığı məhsulla həm özlərini, həm də başqalarını saxlayırlar. Bizim isə ucsuz-bucaqsız qara torpaqlarımız var, özümüz isə acıq, hər yerə səpələnmişik. Şirkətə gəlincə, hələ ki, mövcuddur və bizi təmin edə bilir. Bundan sonra necə olacaq bilmirəm. Mariyadan razı qaldınızmı?

- Mariya çox yaxşı insandır, - dedi Məmməd.

Mən də əlavə etdim ki, ondan çox razı qalmışıq.

- Almanlar sizin fəaliyyətinizə necə baxır? - davam etdim.

- Biz siyasətə qarışmırıq və bizim şirkətimiz ölkəyə valyuta gətirir. Hələlik dəyib dolaşmırlar.

Uzun yoldan sonra Frankfurta çatdıq. Şəhərin bir neçə “giriş qapısı” var. Bizə hansı yolla şəhərə girəcəyimizi başa salmışdılar.

2-ci mərtəbədə otaq ayrılmışdı, yaman yorulmuşduq. Bir az dincəldik. Məhəmməd də gəlib bizimlə görüşdü, sonra yenidən tək qaldıq.

7-8 iyun - Səhər yeməyi üçün aşağı düşdük, bufetə Kola baxır, deyəsən hindlidir. Səid bizdən soruşdu:

- Ağa özünü necə hiss edir?

Səid Məhəmmədin qaynıdır. Bir neçə cənublu burda işləyir. Günorta yeməyini otağa gətirdilər. Sonra dil bilən uşaqlar getdilər. Axşam necə olacaq bilmirəm.

Məmməd lap zəifləyib. Axşam Məhəmməd dedi ki, səfirə zəng edib Frankfurtda olduğunuzu demişəm.

Məhəmmədin söhbəti:

- Mənim burada 12 mehmanxanam var. Cənubluları bu sizin qaldığınız mehmanxanaya işə götürmüşəm. Peşəm ticarətlə məşğul olmaqdır. Atam, anam Təbrizdədir. Siyasətlə məşğul deyiləm, burada çoxlu xəbərçi var, o saat İrana xəbər aparırlar. Bütün familim Təbrizdədir, niyə mənə görə əziyyət çəksinlər...

Məhəmməd gedəndən sonra hay-küylü şəhərə pəncərədən baxırıq. 5-i qayıtmadığımıza peşman olmuşuq.

Səhər Səidgil yox idi. Məhəmməd bizi axşam yeməyinə evinə dəvət etdi. Bizə hotelin yanındakı İran yeməkxanasından yemək gətirirlər, uşaqlarla söhbət edirəm, cavabları:

- Pis dolanmırıq, hamımızın maşınımız var.

Bizim millət belədir də, maşını varsa xoşbəxtdir.

Axşam Məhəmmədin evinə qonaq getdik, o, yol boyu binaları göstərir, məlumat verirdi. Binaların neçə mərtəbəli olduğu yadımda deyil (yəqin 20 mərtəbə olardı), bütün mərtəbələr ancaq şüşədən ibarət idi, yəqin ki, görünməyən material olardı. Mayn çayı boyunca tikilən hündür binalar təmiz küçələrə xüsusi gözəllik verirdi. Çöldə zibil deyilən şey görmədik. Almanlar öz torpaqlarına çox bağlıdır. Məqsədsiz tikinti, boş və istifadəsiz bir qarış torpaq yoxdur. Onu da deyim ki, şəhərlilərin 90 faizi şəhərin kənarındakı bağ evlərində yaşayırlar. Məhəmməd məlumat verdi ki, şəhərin meri də mənim evimin yanında özünə ev alıb. (Məhəmməd şəhərin kənarında yaşayır). Hava yenə də yağışlı və sərin idi. Evin xanımı Həmidə, Məhəmmədin anası Hacıxanım və iki nəfər tanımadığım adam bizi qarşıladı. Apardığım kasetləri “baxarsınız” deyib Məhəmmədə verdim.

9 iyun - Həmidə və Məhəmmədin anası ilə şəhəri gəzməyə çıxmışdıq. Başlarının kənarları qırxılmış, ortada qalan saçları yaşıl rəngə boyanmış bir dəstə gənc oğlan və qız geniş küçənin ortasında asfaltın üstünə sərələnmişdi. Həmidə xanım dedi ki, onlar faşist partiyasının üzvləridir.

Qayıdanda mənə hoteldəki uşaqlar xəbər verdilər ki, ağanın yanına səfirlikdən bir nəfər gəlmişdi.

Qaldığımız otağa qalxdım, güldanda qızılgül buketi gördüm, ətri otağı bürümüşdü.

- Məmməd, kim idi səfirlikdən gələn?

- Mirzə İbrahimovun qardaşı olduğunu söylədi.

- Axı Mirzənin bioqrafiyasında oxumuşuq ki, onun heç kimi qalmayıb.

- Mən də elə bilirdim, ancaq qəti bildirdi ki, qardaşıdır, çox baxdım görüm Mirzəyə oxşayırmı, həm oxşatdım, həm oxşatmadım.

Axşam Məhəmməd gecikdiyinə görə bizdən üzr istədi:

- Vallah, xəcalətliyəm, işim çoxdur, tez-tez sizə baş çəkə bilmirəm. Vaxt tapan kimi qaçıram yanınıza.

Mən gələn adam haqqında ondan soruşdum.

- Hə, xəbərim var, Şaiqandır, heç bilmirəm sizin gəlişinizi hardan bilib. İranda atamın dostu idi, atam məndən xahiş etdi ki, onu yanımda işə götürüm. Işlədiyi vaxtda bütün işçilərimi bir-birinə düşmən etdi, onları vuruşdurdu. Yaman yalançıdır. Deyir ki, Naxçıvan SES-ni mən tikmişəm. Hələ bu harasıdır, deyər ki, Assisoan bəndini də mən tikmişəm. Gördüm düz adam deyil, pensiyaya çıxartdım. Bütün vaxtını İran və Rus səfirliklərində keçirir, bir-birindən xəbər aparır. Bütün bu sözləri onun özünə də dedim ki, bir də təkrar məndən iş tələb etməsin. Onunla ehtiyatlı olun, bilinmir hansı səfirliyin xəbərçisidir, hər ikisinə xidmət edir.

Elə bu vaxt Kölndə yaşayan azərbaycanlıların “Kultur cəmiyyətinin” nümayəndələri - doktor İbrahim və onun müavini Səbahəddin görüşümüzə gəldilər. Heç bir dəqiqə çəkmədi ki, Şaiqan hazır oldu. Hardan bildi, yoxsa bizə göz qoyur? Lap mat qalmışdıq. Gələnlər Məmməddən hal-əhval soruşdular.

Ibrahim sözə başladı:

- Novruz bayramına Bəxtiyar müəllimi çağırmışdıq, nədənsə gəlmədi, bizim sizin kimi adamlarla görüşə böyük ehtiyacımız var.

Şaiqan onların yanında mənimlə rusca danışırdı. Çoxdan KQB sıralarında olduğundan, ruslara xidmətindən və ona görə də qohum-qardaşla arası olmadığından və s. söhbət açdı. Mirzə də mənim adımı çəkə bilməzdi axı - dedi.

Gələn qonaqlar xudahafizləşib getdilər. Şaiqan da onlara qoşuldu.

Frankfurtda yaşayan azərbaycanlılarla görüş keçirmək istəyimizə Məhəmməd ilk gündən razılıq vermişdi. Biz ilk qaranquş sayılırdıq ki, şəhərdə və onun ətrafında olan azərbaycanlıları bir yerə yığırdıq. Məhəmməd məlumat verdi ki, sabah axşam yığıncaq baş tutacaq.

10 iyun - Yığıncağı axşama saldılar. Məhəmməd yenə böyük xərc çəkmişdi. Şirin stol açmışdı. Məhəmməd yenidən bizdən xahiş etdi ki, siyasətdən danışmayaq və əlavə etdi:

- Mən də deyəcəyəm ki, ədəbiyyatçıdır, şairdir, ona görə də burda olan azərbaycanlılarla görüş keçirmişik. Ümumiyyətlə, biz cənublular siyasətə çox qarışmırıq. Bizim ata-anamız, qohumlarımız hamısı orada qalıb. Mollalar əvvəl adamı öldürür, sonra deyirlər ki, aparın mühakimə edin, haqq-ədalət yoxdur.

Əslində onları qınamaq da olmaz. Çünki Şimal onların güvənc yerinə çevrilməyib. Elə Məhəmmədin də qorxusu cənubda qalan qohumlarındandır.

Axşam Məhəmməd bizdən bir də üzr istəyib yenidən xəbərdarlıq etdi:

- Siz allah, bir də sizdən xahiş edirəm, Şimalla Cənubun birləşməsindən danışmayın. Ümumiyyətlə, fars məsələsini ortaya atmaq lazım deyil.

Bu gün Şaiqan hamıdan əvvəl gəlib yanımızda oturmuşdu. Sualları:

- Türklərdən razısınızmı, sizə çox köməklik edirlər?

- Türklər dar ayaqda həmişə bizə kömək edib, qırğından qurtarıb, biz onlardan çox razıyıq.

Mənim qəti cavabımı eşidəndən sonra daha yanımızda türk adını tutmadı.

- Mirzəni barı yaxşı basdırdılarmı? Iştirak edə bilmədim.

Şaiqan həqiqətən ağlamağa başladı. Bu qərib yerdə yaman yazığım gəldi ona.

- Şaiqan, Mirzə müəllim sənin qardaşındırsa, Azərbaycan xalqının da böyük oğludur. O, bizim yazıçımızdır. Onu layiqincə götürdülər. Sağlığında da xətrini hamımız istəmişik, dərd çəkib ağlama, - dedim.

Qonaqlar yığışmağa başladılar. Məhəmməd ancaq tanıdığı ticarət işçilərini çağırmışdı. Aralarında “Kultur cəmiyyəti”ndən gələnlər də vardı. Hotelin bufetində məclis başlanmalı idi. Səfir Hüseynağa Sadıqov və köməkçisi Yılmaz bəy gəlib çıxdılar.

Səfir sözə başladı:

- Bütün qonaqları salamlayıram, belə görüşləri tez-tez keçirmək lazımdır. Görüşlər vasitəsilə qərib yerdə insanlar bir-birindən xəbər tuta bilirlər. Azərbaycan xalqının böyük oğlu bu gün bizim qonağımızdır. Eyni zamanda, Məmməd müəllim, biz sizə bir də minnətdar olmalıyıq ki, Almaniyada yaşayan azərbaycanlıların nümayəndələrini bir-birilə görüşdürən ilk pioner siz olmusunuz. Bu, burada yaşayan azərbaycanlılara ilk və böyük bəxşiş oldu.

Qonaqlar da Məmmədi tanıdıqlarını, sevdiklərini, lakin kitablarını tapıb oxuya bilmədiklərini söylədilər. Mən özümlə “Qayalara yazılan səs” kitabından bir neçə nüsxə aparmışdım. Qonaqlara payladım. Yeganə nüsxə olan “Aylarım, illərim” kitabını isə İbrahim bəyə verib əlavə etdim:

- İbrahim bəy, əgər siz verdiyim kitablardakı şeirləri oxusanız, yaysanız heç bir təbliğat lazım olmadan birləşəcəksiniz. Sizə Vətən naminə bir-birinizi qorumağı və birləşmənizi arzulayır Məmməd.

Qonaqlar məndən Məmməd haqqında məlumat istədilər. Mən özümlə iki kaset - H. Əliyevlə görüş və Operada keçirilən gecənin kasetlərini götürmüşdüm. Qonaqlar hər iki gecəyə heyrətlə baxdılar. Sonra görüşüb ayrıldılar.

11-12 iyun - Növbədə hindlidir, o da dil bilmir. Dərman atan vaxtıdır. Iki gün bundan əvvəl bizdən “Mirzə qasimi” yeyərsinizmi, deyə soruşmuşdular. Onun necə xörək olduğunu bilmirdik. Sən demə irandakılar pamidor çığırtmasına “Mirzə qasimi” deyirmişlər. Hə, Kola dil bilmir, saatı göstərib “Mirzə qasimi” adını söylədim. Pamidor çığırtması dadımıza çatdı.

Şaiqan yenə də qonağımızdır:

- Burada bir almanla evlənmişəm, çox bədbəxt adamam. Rusiyanın kəşfiyyatında işləyirdim. Adımı da dəyişdirdilər. Heç bir qohumla əlaqə saxlaya bilmədim. Uzun müddət İranda yaşayırdım...

Bu yazıq bəlkə indi-indi vətənin nə olduğunu başa düşüb. Bizə hədiyyə də gətirmişdi. Qəribədir. Sən indi kimsən, Şaiqan?

Axşam Məhəmmədin gəlişi bizi sevindirdi. Xeyli lətifə danışıb bizi güldürdü. Səhərin tez açılmasını istəyirik.

Səhər açılmamış ayıldıq. Yenə də yır-yığış... Biletləri bir də yoxladıq, artıq maşın gəlmiş, qəribliyin daşını atmağa ümid artmışdı. Dostlar - Məhəmməd, Şaiqan və bir neçə başqa adam bizi yola salmağa gəlmişdilər. Aeroporta yollandıq. Səfirin oğlu da əmanətlərini çatdırmağa gətirmişdi.

Almanlar xəstəyə xüsusi qayğı göstərirlər, yüklərimizi mini maşına yükləyib bizi də mindirdilər. Gömrükdən özləri keçirdilər. Beş dəqiqədən sonra ayrı bir işçi gəlib soruşdu: - “İbrahimov kimdir?”. Familiya bizə aid idi. O, təyyarənin qapısını açdırıb bizi içəri saldı və birinci salonda oturtdu.

Bu, alman qayğısı idi.

Stüardessalardan biri bizi birinci salondan çıxartdı:

- Siz ikinci salona keçin, birinci salonda hökumət adamları, deputatlar və biznesmenlər oturur. Sonra onlar bizi tənqid edərlər...

Səssizcə keçib ikinci salonda oturduq, azərbaycanlı xasiyyətinə bir də bələd olduq. Hələ sərnişinlər içəri buraxılmamışdı. Bələdçi qız bizdən birinci salona qayıtmağı xahiş etdi.

- Axı birinci salon böyüklərindir, - kinayə ilə cavab verdim, - bura bizə rahatdır, oturmuşuq.

Qız ikinci dəfə xahiş edəndən sonra Məmməd qayıtmağa razı oldu. Salona sərişinlər buraxıldı, hər kəs özünə yer tapıb oturdu. Salondakılar Məmmədlə görüşüb müalicənin təsirini soruşdu.

Təyyarə İstanbulda yerə endi, boş yerlər tutuldu, xeyli yük vuruldu.

Təyyarənin pəncərəsindən aşağı baxmağı xoşlaram. Qəribə təzad vardı - buludlardan yuxarı bədrlənmiş ay, lap yanındaca ulduz. Aşağıda - buludlarda isə çaxnaşma. Dağların başında şimşəklər at oynadırdı, bu mənzərəni sözlə təsvir etmək çətindi. Buludlardan yuxarı ayın işığı nağıl idi. Bu sevinc payıma Məmmədi də qatmaq istədim, o isə:

- Şimşəklər yaman qorxuludu, təyyarəyə də xətər toxuna bilər, - dedi.

Bələdçi qız qalın odyal gətirib Məmmədin üstünü örtdü və yatın dedi.

Mən “böyük aclıqdan” sonra təyyarədə verilən düşbərəni elə acgözlüklə yemişdim ki, ödümdən bərk ağrı qopmuşdu.

Səhər tezdən Binə hava limanında yerə endik. Içəri adam buraxmadıqlarına görə “qıl körpüsündən” Məmmədi və çamadanları tək keçirməli idim. Düzdür, təyyarəçilər kömək etdilər. Məmməd onlarla ayaqlaşa bilməyəndə sürütləyib aparırdılar. Mən: - yavaş, sürütləməyin, - qışqırsam da eşidən yox idi.

“Yazıq Məmməd”, ağlamağım gəlirdi.

Bu, bizimkilərin köməyi...

Nəhayət, evə çatdıq. Almaniya sərgüzəşti beləcə bitdi.

13-18 iyun - Artıq evimizdəyik, bütün əziyyətlər arxada qaldı, ancaq ikimiz də ümidsizliyə qapılmışıq. Ümidlə uzaqlara getmişdik...

Müalicə ilə əlaqədar soruşan jurnalistlərə Məmmədin cavabı bu olurdu:

- Müalicə çox yaxşı keçdi, qos-qoca xəstəlikdir, birdən-birə sağala bilməz.

Axşamüstü bizə gələn Heydər Həsənoğlu və Zəlimxan Yaqub necə Həccə getdiklərindən söhbət açdılar:

- Əmi, çox vaxt söhbətimiz səndən olurdu. Kaseti gətirərəm, baxarsınız, - dedi Zəlimxan.

Qonşularımız üstümüzə həmişə su tökdüklərindən tavan çökmək üzrədi. Məmmədi dilə tuturam ki, kəndə gedək.

- Kişi, ağcaqanadlardan qaçaq.

Məmmədsə:

- Mən onları yaxşı tanıyıram, bizi kəndə də dinc qoymazlar - zarafatla cavab verdi.

19-21 iyun - Poliklinikadan həkim gəldi. Dedilər ki, bizim müşahidəmiz altında müalicə davam etdirilməlidir. Həkim dedi ki, Almaniyada ona verilən ağ dərman (adı “Arten”) bizdə çoxdan müalicədən çıxarılıb, çünki onun çox pis təsiri vardır, xəstəni çox halsızlaşdırır.

Yadıma Məmmədin vəziyyəti düşdü. Yazıq kişi deyirdi ki, ağ dərmandan sonra yaman halsızlaşıram, əlimi belə qaldıra bilmirəm. Əlavə edirdi ki, bunlar dovşan kimi üstümdə təcrübə aparır.

Zəlimxanla Heydər Həsənoğluna qonaqlıq vəd etmişdim. Axşam gəldilər, Zəlimxan sazını da gətirmişdi. Gecikdiyinə görə Mikayılı cərimə etmişdilər. Almaniya və almanlar, Azərbaycan və azərbaycanlılar müqayisə olundu. Yaxşı bir gecə keçdi, hayıf lentə alan olmadı.

3-5 sentyabr - Evimizi tamam su basdı, qonşuya dedim ki, insaf elə, otağın tavanı çökmək üzrədir, cavabı:

- Get kimə istəyirsən de, hara istəyirsən şikayət et, pulum yoxdur, təmir etdirim.

Məmməd dedi ki, onlar bilirlər bu saat qanun yoxdur, onlara baş qoşma.

Ayın 5-də rəssam Adil Rüstəmov qonağımız oldu:

- Mənim sənə həsr etdiyim tabloları Almaniyaya sərgiyə aparıblar. Sonra məni də çağıracaqlar. Sən mənim fikrimcə ən yaxşı şairsən, bəzi şairlər cildini dəyişə bilir, sən isə əyilmirsən...

Adil bir xeyli söhbət etdikdən sonra getdi.

Səhər bütün qabları tavandan tökülən suyun altına düzmüşdüm. Evlə bağlı idarədən adamlar gəlir, baxır, başlarını bulayıb gedirdilər. Elə bil, tədbir görməli adamlar bunlar deyil, başqalarıdır.

Axşam Məmmədin tələbəlik illərindən yaxın dostu olmuş İlyas Tapdıq bizə gəldi. Oturub Məmmədlə xeyli dərdləşdilər.

İlyas:

- 1-ci sinfin kitablarına baxıram, hamının şeirləri salınıb, Məmməddən və məndən başqa. Istəyirəm Səməd Vurğun haqqında məqalə yazam. Onun şeirlərini mənim kimi təhlil edib açan bəlkə də yoxdur.

Söhbətə qarışdım:

- Səməd Vurğunun Lenini, Stalini, partiyanı vəsf etdiyi şeirləri heç oldu Elə yazmasaydı istedadı daha yaxşı üzə çıxardı.

Ilyas mənimlə razılaşmadı:

- Düz demirsən.

Anamın dilbər gəlini

Yadlara açma əlini...

Bunu o vaxt ayrı necə deyə bilərdi, belə çox misralar deyə bilərəm (və dedi də) hanı o misralar başqa şairlərdə varmı? Bəzi şairlər onları tərifləyənləri himayə edirdi. Ancaq həmin bəzi şairlər Məmmədin ədəbiyyatdakı yerini dana bilmədilər, böyüklüyünü qəbul etməyə məcbur oldular.

(Ardı var)

Təzadlar.- 2013.- 28 dekabr.- S.12-13.