Qazax rayonu haqqında nə bilirik?

Ehtimal olunur ki, rayonun əsası VIII əsrdə ərəb sərkərdəsi Mərvan ibn Məhəmməd tərəfindən qoyulub

(İkinci hissə)

(Əvvəli ötən saylarda)

Tədqiqatın nəticəsi barədə “Sağalmaz yaraların yeganə məlhəm” adlı məqalə ilə mətbuatda çıxışlar etmişəm. Həmin materialın tezisi Türkiyənin İstanbul şəhərindəki Yıldız Texniki Universitetinin “Dunya mımarlık ve senetında turkler” uluslararası sempozyumu və Başkiriyanın Ufa şəhərindəki Tarix, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun təşkil etdiyi Beynəlxalq Konfrans tərəfindən bəyənilmiş və simpozium və konfransın proqramına daxil edilmişdir. 2012-ci ildə isə “Qız qalalarının yerinin müəyyən olunmasının Qızıl qaydası” mövzusunda Özbəkistandakı Beynəlxalq Konfransda çıxış etmişəm və tezisi orda çap olunub.

Arxiv materialları

Qazax rayonunda tədqiqat aparmamışdan qabaq və tədqiqat aparıb tyekunlaşdırdıqdan sonra da Azərbaycan Dövlət Tarix Arxivində xeyli işləməli oldum. Çünki, arxivdə çar Rusiyasından qalma xeyli qiymətli arxiv sənədləri, daha doğrusu XIX əsrin sonlarında yeni salınacaq Qazax şəhərində tikiləcək evlərin layihələri var idi. Onların şəklini çəkiub toplasam da onları araşdırma, diqqərlə öyrənmək və alınan informasiyaları ümumlləşdirmək lazım idi. Bu zaman çox qəribə tarixi faktlar ilə rastlaşmışdım. Bunlardan birincisi Qazax şəhərinin yaranması tarixi ilə bağlı idi. Yuxarıda qeyd etdiyim və digər rəsmi sənədlərdə onun şəhər kimi 1909-cu ildən formalaşması idi. Bu söhbət hətta bir qisim tədqiqatçıları ifrat dərəcədə qıcıqlandırır və narahat edirdi də. Odur ki, bu sahə ilə bağlı bir qisim rəsmi yoldaşlarla rəsmi qaydada, yəni onlarla olan telefon danışıqlarını yazdırmaq, müzakirə zamanı olan şəkilləri çəkdirməklə, danışığı yazdırıb sonra istinad etməklə iş aparmalı oldum. Çünki bilirdim ki, yenilik həmişə kəskin ziddiyyətlərlə qarşılaşıb və mənim fikrim də qarşılaşacaq. Bunlar aşağıdakılardır:

1. Qazax şəhəri 1909-cu ildə deyil, 1871-ci ildən sonra formalaşıb.

2. Şəhər kimi onun baş planı olub və o, 1871-ci ildən sonra təsdiq olunub;

3. Yeni təşkil olunan Qazax şəhəri qədim yaşayış məskəni olan Qazağın ərazisində deyil qədim yaşayış yeri Ağstafanın ərazisində salınıb;

4. Qazax şəhəri təkcə qazaxlılardan təşkil olunmayıb, şəhər kimi olduqda onun ilk sakinləri arsında Qazağın başqa-başqa kəndlərindən olan imkanlılar, iran vətəndaşları, Tiflisdən olan adamlar, Yelizavetpoldan yəni Gəncədən və s. olan imkanlı adamlar olublar;

5. Ağstafanın ərazisində salınacaq Qazax şəhərində bir ədəd belə bina Yelizavetpol Qubeerniya İdarəsinin Tikinti şöbəsi tərəfindən təsdiq olunmamış tikilməyib. Bu layihələrin hər birini general-mayor olan Yelizabetpol qubernatoru özü nəzarətdən keçirib və öz imzası ilə təsdiq edib.

Bu dediklərimizin sadəcə söz yığnağı olan mülahizələr deyil, real həyat həqiqətlərinə söykənən məntiqi nəticə olduğunu oxucuların diqqətinə çatdırmaq üçün Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivibndən əldə etdiyim bir neçə layihəni oxuculara təqdim edirəm.

Bu gördüyünüz layihə Qıraxkəsəmən kənd sakini Əliməmməd Ələsgər oğlunun dükanının və yaşayış evinindir. Həmin layihəni üstündə iki dərkənar var. Onlardan layihənin sağ tərəfində olan və quberniya mühəndisi tərəfindən imzalanan dərkənarın mətni aşağıdakı kimidir:

“Na osnovanii pravil utverjdennım bıvşim Namestnikom Kavkazskim 29 ənvarə 1871 qoda, jitel sel.Kraxkesaman Ali mamed Alesker oqlı obəzan soverşenno okonçit postroyku po nastoəhemu proektu vo vnov obrazuemom qorode na Akstafe v teçenii trex let sçitaə k 11-mu avqusta 1886 qoda.

Qubernskiy injener:”

İkincisinin yəni, layihənin sol tərəfində olmaqla general-mayor qubernator tərəfindən imzalanaraq təsdiq olunan dərkənarın mətni siə belədir:

“Proekt sey rassmotren za ispravleniəmi krasnımi çernilami odobren Stroitelğnım Otdeleniəm Elizavetpolğskaqo Qubernskaqo Pravleniə po protokolu ot 11-qo Avqusta 1883 qoda za № 153.

Qubernator, Qeneral-mayor: “.

Bu mətnlərdən birincisində bizi təəccübləndirən hissənin altından xətt çəkməklə onu yağlı şriflə vermişik: “vo vnov obrazuemom qorode na Akstafe”. Bu mətn iki məna verə bilər: birincisi yeni salınan bu şəhər ola bilsin ki Akstafa çayının kənarında salınsn, ikincisi isə yeni salınan bu şəhər çox ehtimal ki, qədim yaşayış məskəni Akstafanın yerində salınmış olsun. Birinci mülahizə qismən də olsa özünü doğruldur. Belə ki, Qazax şəhəri həqiqətən də Ağstafa çayının sağ kənarındadır. Belə isə niyə onda “na reke Akstafa” və ya “ryadom s reke Akstafa” yazılmamış olsun? “Reke” sözünün mətnə əlavə olunması o qədər də mürəkkəb bir iş deyil. Odur ki, bizim şübhələrimiz ikinci mülahizənin üzərində dayanır: çox ehtimal ki, indiki Qazax şəhəri qədim yaşayış məskəni olan Ağstafanın yerində əvvəlcə Novo-Akstafa, sonra isə Qazax kimi adlandırılmaqla planlı şəkildə salınmışdır. Qədim Ağstafanın adı isə yeni yaradılan dəmiryol stansiyasına verilmişdir Çünki həmin dövrdə yəni, 1883-1900 illərdə Bakı-Tiflis dəmir yolu da çəkilirdi. O dövrdə çar rusiyası üçün belə dəyişiklikləri etmək bir o qədər də çətinlik törətmir və əhəmiyyət kəsb etməyirdi. Onlar necə istəyirdilər, elə də edirdilər.

Bu mülahizəmizin nə dərəcədə doğru olub-olmamasını yoxlamaq üçün bəzi mənbələrə üz tutduq. Birinci müraciətimiz Azərbaycan Milli Arxivinin Elmi Məlumat kitabxanası oldu. Həmin kitabxanada bilavasitə belə problemlərlə hər gün rastlaşan kitabxananın müdiri Yeganə xanım Cabbarlı oldu. Yeganə xanımın özü üçün də bu problem hədsiz dərəcədə maraqlı olduğundan o, vaxt itirmədən arxivdən bizə hər ildə bir nömrəsi buraxılan “Kavkazskiy kalendarğ” adlı jurnalın 1888, 1902, 1907, 1909, 1912 illərdə buraxılan nömrələrini gətirdi. Onların bizə aid olanların bu problemlə bağlı hissələrinin surətlərini çıxartdı. Sabah bütün qalanların hamısının surətin hazırlayacağına söz verdi. Mən elə ordanca, yəni Milli Arxivinin Elmi Məlumat Kitabxanasından Qazax mədəniyyət və Turizm Şöbəsinin təcrübəli mütəxəssisi Nofəl müəllimlə, akademik Teymur Bünyadovla və tədqiqatçı alim Firuzə xanımla telefon əlaqələri yaradıb onlara yığcam məlumatlar verdim. Teymur müəllimlə və Firuzə xanımla görüşməyi planlaşdırdıq.

“Kavkazskiy kalendarğ” jurnalının 1888-ci ildə buraxılmış 44-cü sayında olan “Alfavitnıy ukazatelğ” başlıqlı materialında Rusiya imperiyasının bütün qəza və quberniya şəhərlərinin, Qafqazda 2000 nəfərdən çox sakini olan kəndlərin, tarixi yerlərin, çay və hündürlüyü belə göstərilməklə dağların, hətta tanınmış ərazilərin belə hansı qəza və quberniyada olmaları barədə yığcam, ətraflı məlumat verilir(50). Həmçinin qeyd olunur ki, həmin mətndə dağ, çay, ölkə adları kursivlə, yaşayış məntəqələrinin adı adi formada, qəza idarələri yerləşən şəhərlər qara yağlı rənglə, quberniya şəhərləri isə iri yağlı şriflə yazılır. Həmin materialda Akstafa ilə bağlı nə material varsa olduğu kimi veririk:

“Akstafa, prav.protok r. Kura.

Akstafinskaə, post. i jel.-dor. st. Elisaf. qub.,Kazaxsk. uğezda.

Akstafa, sel. Kazax. Uğez., Elisaf. qub. (sm. Kazax); vıs. 1004 fut.”(50)

Mətndən aydın görsənir ki, Akstafa Qazax qəzasının kəndi olmaqla Qazax qəzasının idarəsi yerləşən kənd olduğu üçün yağlı qara şriflə verilmişdir.

Qazaxla bağlı olan yazı bizim dediyimiz mülahizəni bir daha aydın şəkildə təsdiq edir:

“Kazax (Novo-Akstafa), s. mestopreb. Kazaxsk. uğezd. prav. Kazaxsk. u. Elisav. q.”

Burdan aydın görsənir ki, 1888-ci ildə indiki Qazax şəhəri: Novo-Akstafa, yəni Yeni-Akstafa adlanırmış. Hansı ki, həmin dövrdə Qazax şəhərində tikiləcək binaların layihələri Yelizavetpol quberniyasının xüsusi nəzarətindən keçməklə təsdiq olunurdu. Odur ki, istinad etdiyimiz bu iki mətn yuxarıda dediyimiz mülahizəni tamamilə təsdiq edir. Buna baxmayaraq bir neçə mənbəni də nəzərdən keçirək.

Maraq doğuran mənbələrdən biri də “Kavkazskiy kalendarğ” jurnalının 1907-ci ildə çapdan çıxmış 63-cü nömrəsidir(54). Həmin nömrənin 32-ci səhifəsindən başlayaraq Qafqazda olan kəndlərin əlifba sırası ilə siyahısı verilr. Həmin materialın 34-cü səhifəsində “Akstafalğə”-nın əvvəlki siyahıdakı 2297 saylı kəndin bir hissəsi olduğunu görürük. Əvvəlki siyahıdakı 2297 sayla isə “Dözkişləqskoe” kəndidir. Belə çıxır ki, “Akstafalya” Düzqışlaqın bir hissəsi olmaqla həmin kənddə 84 tatarın yaşadığı bildirilir. Həmin siyahının davamı olaraq 59-cu səhifədə hədsiz dərəcədə maraqlı faktla rastlaşırıq. Birdən birə 4 ədəd “Kazaxlı” kəndi, iki ədəd “Kazaxlar”, bir ədəd “Kazaxbəyli”, bir ədəd “Kazax-Elçilər”, bir ədəd isə “Kazax-Rəhimlər” kəndi olduğu görsənir. Bir sözlə “Kazax” adı ilə bağlı 9 kənd qeydə alınıb. Onların qarşılarında olan nömrələrə əsasən araşdırdıqda məlum oldu ki, onlardan ikisi- 2303 nömrəsi ilə olan “Kazaxbekli” kəndi, 2309 nömrəsi ilə olan “Kazaxlı” kəndi Qazax qəzasına aiddir. 2303 nömrəli “Kazaxbekli” kəndi Çaylı kəndinin bir hissəsi olmaqla həmin kənddə o dövrdə 166 tatar, 2309 nömrəli kəndi isə Qazax qəzasının Pirili kəndinin bir hissəsi olmaqla orda isə 150 nəfər tatar yaşayırmış. Həmçinin diqqətinizə bir məqamı da çatdırmağı özümüzə borc bilirik. Həmin siyahıda Kazax sözü ilə bağlı bizim ərazilərimizdə 9 kənddən ikisi Qazax qəzasından, üçü Yelizavetpol qəzasından, ikisi Cavanşir qəzasından, biri Karyagin qəzasından, və s. qəzasından qeydə alınmışdır.

Bu layihələri təqdim etdikdən sonra onların təsdiq olunma tarixlərinə nəzər saldıqda bizə məlum oldu ki, ilk təsdiq olunmuş layihə Qazax şəhərində tikiləcək türmənin layihəsidir. Həmin layihə 1873-cü ildə təsdiq olunub və üç il müddətinə tikilməsi tələb olunub. Pravoslav kilsəsinin isə layihəsi 1888-ci ildə təsdiq olunub. Məntiq özü idarəetmənin mexanizmini güzgü kimi açır: əvvəlcə qadağa, məhdudiyyət, türmə, sonra isə ibadət, mənəviyyat.

Bizim əldə edə bildiyimiz arxiv materiallarından məlum oldu ki, tikilməsi nəzərdə tutulan Qazax şəhəri üçün çox ehtimal ki, 24 kvartal nəzərdə tutulubmuş. Hər kvartalda maksimum 12 sahə olurmuş, onda cəmi 24 kbartalda 300-ə yaxın sahə nəzərdə tutulmaqla təsdiq olunubmuş. Biz isə hal hazırda qədim Qazax şəhərindən 150-yə yaxın yaşayış binası müəyyən edə bilmişik. Qalan binalar deməli ya sökülərək yenidən qurulub, ya da uçub dağılmışdır. Binaların hər biri 100 ildən yuxarı bir tarixi dövrü yaşadığından özündə tarixin acılı-şirinli dövrlərini: çar rusiyası, sovetlər və müstəqillik yaşatdığından onları qorumaq hər birimizin müqəddəs borcudur.

Əlihüseynli Sabir Tağıyev,

AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun Memarlıq abidələrinin qorunması və bərpası problemləri şöbəsinin böyük elmi işçisi

Təzadlar.- 2013.- 12 sentyabr.- S.15.