Ölümündən sonra yaşayan insan - Xudu Məmmədov

Xudu Məmmədovun cəmiyyətdə dəyəri və hörməti çox böyükdür. Xalqın ona sevgisi zəmanəsinin insanlarını çox düşündürürdü. Elm yolunda olduğu kimi, mərifət elmində də yüksək qabiliyyətə malik idi. Onun ürəyi təbiət eşqilə dolub-daşırdı. O, çox ölkələr gəzmiş, çoxlu elm adamları görmüşdü. Lakin heç birində axtardığını tapmamışdı. Onda həm istedad, həm də çalışqanlıq, zəhmətkeşlik var idi, həyatda oxumaq üçün sənəd yox, oxumağın verdiyi biliyi axtarırdı.

Bu sadaladıqlarım bir həqiqətdir, çünki onu uşaq vaxtından fərasətli, diribaş, "çoxbilmiş" kimi tanıyırdım. Anası Şirin xanım Ağdam rayonunun Novruzlu kəndinin adlı-sanlı keçmiş bəylərindən olan Hacı bəyin qızı idi. Şirin xanım “Qarabağın maralı” mahnısının (həmin mahnı sonralar “Azərbaycan maralı” kimi təqdim olundu) müəllifi Novruzlu İsgəndərin bacısı idi. Şirin xanım əvvəlcə başqa şəxsə ərə getmişdi və Şövkət adlı bir qızı vardı. Şövkətin atası vəfat etdikdən sonra Şirin xanım kəndə - atası evinə qayıtmış və sonradan Mərzili kəndindən olan Surxay kişi ilə ailə qurmuşdu. Surxay Məmmədov o zamanın ali təhsilli ziyalısı idi. Peterburqda təhsil almışdı. Sovet hökumətinin ilk illərində Ağdamda bir çox vəzifələrdə işləmişdi (Güllücədə Dairə İcraiyyə Komitəsinin (İnqilabi Komitəsinin) sədri, Torpaq Şöbəsinin müdiri, kolxoz sədri və s. vəzifələrdə işləmişdi.

Surxay kişinin Şirin xanımdan 4 övladı vardı (Xudu, Oqtay, Qaryardı, Məhbub). Onu da qeyd edim ki, Şirin xanımın əvvəlki ərindən olan Şövkət məşhur Üzeyir Hacıbəyovun dayısı Sadıq bəylə ailə qurduqdan sonra Bakıya köçmüşdü. Surxay kişi çox işgüzar, dünyagörüşlü insan idi. O, vaxtilə köçəri həyat keçirən mərzililəri (onlar əsasən tərəkəmə - heyvandarlıqla, qoyunçuluqla məşğul olduqlarına görə dağa, arana gedib-gəlirdllər, oturaq həyat keçirmirdilər) kənddə yerləşdirməyə çalışırdı. İbtidai məktəb açdırmış, hamam, dəyirman, inzibati binalar (idarə binası, poçt) tikdirmiş, Ədil bəyin batmış - məhv olmuş kəhrizini bərpa etdirmişdir.

Xudu - ana vətəni olan Novruzluya tez-tez gəlib-gedirdi. Məndən 2 yaş böyük idi. O, öz kəndlərində dördüncü sinfi bitirdikdən sonra oxumaq üçün Novruzlu 7 illik məktəbinə gəlmişdi. O zamanlar Novruzlu 7 illik məktəbi - Yusifcanlı, Mərzili, Pirzadlı, İsmayılbəyli, Bağbanlar, Saybalı kəndlərini əhatə edirdi. Atasının iş yerinin dəyişməsi ilə əlaqədar Xudu digər məktəblərdə də oxumuşdu. Onu bizim məktəbdə 5-ci sinfində oxuyanda tanıdım. Bəstə boylu, həddindən artıq mehriban idi. Böyük Vətən müharibəsinin ilk illərində (1941-1942-ci illər) o, 5-ci sinifdə oxuyarkən rus dilini yaxşı bilirdi. O vavxt bizim məktəbin binasının üstündə hərbi post vardı deyə, 5-6 rus əsgəri burda xidmət edirdi. Xudu onlarla rus dilində danışırdı, bizə də təəccüb gəlirdi ki, o rus dilini harada öyrənib? Sən demə, atası ev işlərində anasına - Şirin xanıma kömək etmək üçün bir rus qadını tutmuşdu. Bizim Klavdiya adlı rus dili müəllimimiz vardı. Xudu ondan Puşkinin, Çexovun, Lermontovun, Qorkinin kitablarını alıb oxuyur və məzmununu bizə danışırdı. Xudunun kitab-dəftərləri içərisində diqqətimizi çəkən rəsmxətt dəftəri idi. Onun gözəl əl qabiliyyəti vardı. Balaca rəssamın albomunda dağların, meşələrin, çayların, güllərin, dənizlərin, bulaqların və s. gözəl mənzərələrin şəkilləri vardı. Bizim kəndimiz əsasən üzümçülük idi. Ucaboylu bağlarda - hündür qoz, ərik, palıd ağaclarının üstündə olan cürbəcür üzüm növləri göz oxşayırdı. Xudu rəsm əsərlərini elə təbii çəkirdi ki, adam ona heyranlıqla baxırdı. Tənəffüz vaxtlarında hamımız yığışırdıq onun ətrafına, şəkillərə baxırdıq. Uşaq dünyası gözü ilə ona yüksək qiymət verirdik. Bəzən sinif divar qəzetlərində onun satirik şeirlərini oxuyub, karikaturalarına - rəsmlərinə həvəslə baxırdıq. Dərsə gecikən, dərsi bilməyən, dərsdən qaçan uşaqların şəkillərini özünə oxşadıb elə çəkirdi ki, altından adını yazmasa da, bilirdik ki, bu filankəsdir. Düzünü deyim ki, divar qəzetində öz əyri-üyrü şəklini görən uşaqlar Xududan inciyirdilər, hətta bəzən onu döymək istəyirdilər. Amma Xudu heç kimdən qorxmurdu, onu hədələyənlərin qarşısında dik dayanırdı. Bir gün uşaqlar dedi ki, rus əsgərlərindən biri Xudunu axtarır. Biz Xudunu sinifdə gizlətdik, qoymadıq çölə çıxmağa. Biz təəccübləndik ki, ruslarla onların dilində yeganə danışan Xudunu əsgərlər niyə hədələyirlər? Demə, Xudu hiss edib ki, rus əsgərləri cavan rus dili müəlliməmiz Klavdiya ilə tanış olmaq istəyirmişlər. Bunu bilən Xudu əsgərlərin karikaturasını elə çəkmişdir ki, sanki “pişik puskuda durub siçanı tutmaq istəyir”. Rəsmdə “siçan-pişik” oyunu təsvir olunsa da, müəllimə və rus əsgərləri aydın görünürdü.

Balaca Xudu təbiəti çox sevirdi. O, sadəcə, təbiət aşiqi, gözəllik vurğunu deyildi, təbiətdə baş verən hər şeylə maraqlanırdı. Xırda bir tapıntı onu çox sevindirirdi. Bizim kəndin yaxınlığında Qarqar çayı vardı. Sel gələndə axıb Araz çayına qədər gedirdi. O, tez-tez Qarqar çayına gedib, nə isə axtarırdı. Bir gün məktəbə gələndə cibindən qarğa, sağsağan yumurtasına oxşayan boz rəngli daşları çıxarıb bizə göstərdi. Dedi ki, bunun adına “zəy” deyirlər, bu daş bulanıq suyu duruldur. O, bankaya bulanıq su töküb gətirdi və əlindəki daşın bir neçəsini bankaya saldı. 5-10 dəqiqədən sonra su dumduru, göz yaşı kimi oldu. Biz çox təəccübləndik. Bir gün o, bizi yenə təəccübləndirdi. Günlərin birində yenə cibindən boz rəngli yastı bir daş çıxartdı ki, istəyirsiniz daşla ocaq qalayım. Biz onun danışığına, elədiklərinə mat qalmışdıq. Məktəbin yaşlı gözətçisi vardı. Onu çağırdı ki, baba, gəl, bura. Kişi papiros çəkən idi, Dedi, baba, gətir papirosunu yandırım. Kişi cibindən tütün torbasını çıxartdı, bir qəzet parçasının arasına tütün doldurub dayandı. Dedi, bala, spiçkam yoxdur. Xudu cibindən yastı bir daş çıxartdı, kişidən də bıçaq alıb daşa sürtdü, daşdan qığılcım çıxdı, kişi papirosunu yandırdı. Xudu dedi ki, buna çaxmaq daşı deyirlər. Kişi daşı Xududan alıb dedi:

- Ay çoxbilmiş, bunu haradan almısan?

Xudu dedi:

- Qarqar çayından.

Xududa çox böyük musiqi duyumu vardı. Onun ata kəndi Mərzilidə aşıq Camal adlı bir musiqiçi vardı. Xudu danışırdı ki, aşıq Camalın bir bədii özfəaliyyət ansamblı var, o da orada iştirak edir. Məktəbdə tədris planında musiqi, nəğmə dərsi olsa da, ixtisaslı musiqi müəllimimiz yox idi. Sinif yoldaşlarımızdan musiqi həv\əskarları vardı. O zaman Xudunun aşağı tonda yaxşı oxumağı da vardı. O zaman dəbdə olan “Ay dəli Ceyran”, “Qara gilə”, “Aman nənə”, “Ay erməni” mahnılarını yoldaşlarından fərqli olaraq yaxşı oxuyurdu, arada da hamını güldürürdü. Onun tez-tez oxuduğu iki mahnı indiki kimi yadımdadır:

Erməni, ay erməni,

Faytona mindir məni,

Apar Şıxhəsən bağına

Doyunca gəzdir məni...

Yaxud:

Aman nənə, zalım nənə, qaynənə,

Qaynənəmi dağda ilan vuraydı,

Qılçı sınıb evdə çolaq qalaydı...

***

Xudu müəllim adlı-sanlı alim kimi tez-tez Ağdama - Mərziliyə, Novruzluya gələrdi. Onu tanıyanlar, dostları, qohumları onu qonaq apapırdılar. Amma o, hara getsə, əvvəlcə məktəbə gələr, uşaqlarla söhbət edərdi. Bəzən deyirdi, bax filankəslə mən o partada otururdum. Onun yoldaşları da rayonda çox hörmətlə tanınan Zeynal Məmmədov, onunla Bakıdan gəzməyə gələn Bəxtiyar Vahabzadə, Nurəddin Rza, Şahmar Əkbərzadə, o zamanlar rayonda maarif şöbəsinin müdiri Qara Hüseynov və başqaları idi. Mən məktəb direktoru olduğum müddətdə müəllim və şagirdlərlə, adı çəkilən şəxsiyyətlərlə onların görüşünü təşkil edirdim. Xudu müəllim görüşdən qabaq siniflərə girər, uşaqlarla görüşərdi. Uşaqlara ilk sualı da bu olardı: “Usaqlar, günəş haradan doğur?” Uşaqlar coğrafi dildə cavab verəndə, o, razılaşmırdı. Deyirdi ki, “Uşaqlar, günəş bax, sizin aranızdan doğur. Sabahki Xudular, Zeynallar, Bəxtiyarlar, Şahmarlar sizin aranızdadır”.

Allah ona rəhmət eləsin! Onu vaxtsız Qarabağ dərdi öldürdü, sahibsizliyə, laqeydliyə, səriştəsizliyə, özbaşınalığa ürəyi dözmədi. Tatar şairi Musa Cəlilin bir sözü var: “Xoşbəxt o adamdır ki, öləndən sonra yaşayır”. Bəli, Xudu müəllim ölməyib. O, onu sevənlərin qəlbində həmişə yaşayır və yaşayacaq.

Səlim Əzimov,

Respublikanın əməkdar müəllimi

Təzadlar.- 2013.- 17 yanvar.- S.10.