Məmməd Arazlı günlərin kitabəsi:“Ömürdən yarpaqlar”

Ustad Məmməd Arazın ömür-gün yoldaşı Gülxanım Fətəliqızının bu kitabı çox gizli mətləblərin açarıdır, bizim kim olduğumuzun güzgüsüdür...

(Əvvəli ötən saylarda)

2 may - Cəfər qardaş Məmmədin görüşünə gəlmişdi, ürək dolusu həcc ziyarətindən danışır, yol boyu ərəb dili ilə paralel türk dilinin işləndiyini sevinclə qeyd edirdi. Məmməd özünün Sumqayıtdakı görüşünə görə narahat olduğunu bildirdi. Sonra kitabın çapı ilə maraqlandılar. Onlar getdilər.

Cəfər Sumqayıtdan bir də zəng edib telefonla bildirdi:

- Bacı, mən bu saat icra başçısının köməkçisinin yanından danışıram. İcra başçısına deyiblər ki, ssenarini siz yazmısınız.

- Yox, Cəfər qardaş, biz ssenari yazmamışıq, xəbərimiz yoxdur, amma Sabir Sarvan dedi ki, gecə Aybəniz Haşımovanın mahnı oxuması ilə açılacaq. Söz veriblər ki, hər iş yaxşı olacaq.

- Bacı, bunlar Sabir Sarvanı axtarıblar, tapmayıblar. Mən Şakir müəllimə dedim ki, qardaşım ömründə ssenari yazmayıb, bacım da elə. Qardaşıma de ki narahat olmasın.

Gecə saat 1-də Akif Mədətov zəng etdi:

- Ay Akif, xoş gəlmisiniz, bizə niyə düşmədiniz? Belə gec danışmaqda bir hadisə olmayıb ki?

- Müəllimə, bir həftədir ki, qanköçürmə xəstəxanasındayıq. Vəfanın vəziyyəti ağır idi. Qanında zəhərlənmə var. Evə təzəcə gəlib sizə zəng çalmışam. Bir de görüm, vəziyyətiniz necədir?

3 may - Məmməddə xasiyyətdir, çağırılan yer olanda vaxtından əvvəl hazırlaşar. Yenə də 5-in yarısında hazır dayanmışdı. Sumqayıt Mədəniyyət evinin qarşısında icra başçısı Məmmədi qarşılayıb içəri apardı. Çay süfrəsinin arxasında Cənublu qarmon çalan Rəhman, bir nəfər də Almaniyada yaşayan ayrı cənublu, Piruz Dilənçi, Musa Yaqub və Söhrab oturmuşdu.

Salona daxil olanda gözə çarpan yerdə iri plakatda bu sözlər yazılmışdı:

“Azərbaycan ədəbiyyatında Məmməd Araz poeziyası fövqəladə hadisədir...”

Heydər Əliyev

Solda:

“Vətən mənə oğul desə nə dərdim,

Mamır olub qayasında bitərdim...”

Məmməd Araz

Aparıcı İlham Abbasovun giriş sözündən sonra icra başçısı Şakir Abışov danışdı. Ağalar Bayramov və Azad Şükürov şeir oxudular. Musa və Söhrab Məmmədlə bağlı xatirələrini danışdılar. Cəfər ailə adından təşəkkürünü bildirdi.

7 may - Bacı, vaxtınız xeyir, axır ki, telefonunuzu tapa bildim, köhnə evinizdə axtardım, dedilər ki, köçüblər.

- Salam, kimdir bizi belə axtaran?

- Volodya Qafarovdur, Məmmədlə danışmaq olarmı?

- Təəssüf ki, evdə yoxdur, Volodya. Nömrənizi qoyun Məmməd gələndə özü sizə zəng edər.

- Mən idarədən zəng edirəm. Evə nə vaxt qayıdacağamı bilmirəm, bağda yaşayıram, bağda telefonum yoxdur. Məmməd gəzə bilirmi, nə vaxt evdə olar?

Volodya təkrar zəng etmədi.

8 may - Şəmkirdən oradakı görüşü əks etdirən qəzet göndərmişdilər. Qəzetdə Məmmədə həsr olunmuş şeir vardı. Müəllifi Fərman İbrahimovdur. İki bəndi xoşuma gəldi:

Məmməd Araz düşüncəsi, duyğusu,

Nizamlayıb neçə min söz ordusu.

Söz dünyası qonaq gəlib Şəmkirə,

Çağlayan bir bulaq gəlib Şəmkirə.

Hər şeiri döyüşdə igid bir əsgər,

Arxası vətəndi, sinəsi səngər.

Söz ordusu dayanıbdı səfərbər

Sərkərdəsi özü gəlib Şəmkirə,

Şairlərin gözü gəlib Şəmkirə.

9 may - Axşam qonağımız Çərkəz doktor və xanımı Jalə oldu. Çərkəz doktor özünün sıxıntılarından danışdı:

- O boyda yer tikdirmişəm, tələbələr daha dəhlizlərdə dərs keçmirlər. Heç olmasa sağ ol demədilər. Eh, mən də özümdən danışıram, bu boyda dahimizi yada salan yoxdur. Məmməd müəllimin yaradıcılığı indi olmasa da gələcəkdə çox tədqiq olunacaq.

- Hə də, biz olmayanda kimə lazımdır o tədqiqat - deyindim.

Jalə xanım etiraz etdi:

- Elə deməyin, Məmməd müəllim başdan-başa fəlsəfədir, siz də onunla fəxr edə bilərsiniz.

Həkim Yılmaza baxıb təcili sünnət etdirmək lazım olduğunu söylədi.

11 may - Məmmədin heç kimlə bölüşmədiyi xüsusi fikirləri var. Məsələn əlimə keçən bu kiçik məktubdakı kimi:

“Əzizim Cəfər!

İran prezidentinə yazdığın açıq məktubu oxudum. Mətləb aydındır. İran rəhbərliyi İslam bayrağını qəbul edib ona tərəf addımlayan öz din qardaşlarına əl uzatmaq əvəzinə, əksinə, bizimlə işğalçılıq müharibəsi aparan erməni qonşularına daha doğma münasibət bəsləyir. Bu məsələləri təsdiqləyən açıq faktlar varsa, çox pisdir. Bir məsələ var ki, prezident hələ İran xalqı demək deyil. Mənim yekun fikrim budur ki, İranı bütün bu hadisələrə münasibətdə neytrallaşdırmaq lazımdır. Diplomatik kanalları, danışıqları işə salmaq lazımdır. Münaqişəyə mümkün qədər yol vermək lazım deyil.

9. 6. 92

Məmməd Araz”

22 may - Sevda xanım (bəstəkar) Şəlaləni aradı:

- Sevda xanım, xeyir ola, Şəlaləni niyə axtarırsınız?

- Nəvəm üçüncü sinifdə oxuyur, ona Məmməd müəllimin “Vətən mənə oğul desə” şeirini tapşırıblar. Bizdə olan kitablarında yoxdur, xahiş edirəm, həmin şeiri diqtə edəsəniz, yazım.

Şeiri diqtə etdikcə Sevda xanım deyirdi:

- Sözlərə bax, aman allah, gör necə deyib!

Məmməd xəbər verdi ki, bir türk jurnalisti onu axtarıb.

Türk qonağımız gəlib çıxdı:

- Mənim adım Saleh bəydir - Saleh Okumuş. Trabzon universitetində dərs deyirəm. Azərbaycan yazarlarından birindən müdafiə etmək istəyirəm. Mən sağdan sordum, soldan sordum, Yaşar Qarayev də, Nizami də bene indi yaşar şairlərdən Məmməd Arazı nişan verdilər. Dedilər ki, türk dünyasının ulu şairidir.

Saleh bəyə lazım olan materiallardan qaytarmaq şərtilə bir hissəsini verdim. Saleh suallar da verirdi. Suallardan bəziləri:

1. Ustad, “Dünya düzəlmir, baba” bu kimdir ki, müraciət etmisiniz?

Məmməd Cəlil Məmmədquluzadənin adını çəkdi, mən də Cəlilin şəklini ona göstərdim.

2. Türk yazarlarından kimləri oxumusunuz?

Mətbəxdə olduğum üçün cavabını eşitmədim...

25 may - Soruşdum:

- A kişi, Saleh bəylə söhbətində dedin ki, şeirlər məni dağın başından səsləyir, bu necə ifadədir işlətdin?

- Yox, düz demirsən, mən yazanda elə bilirəm ki, dağlar mənim çiynimdən boylanıb baxır, mən həmişə dağların əzəmətindən, onların ucalığından zövq almışam. Belə dedim.

Sənətkar insan da dağlar kimidir. Onun heç bir “sənətkar dağa” bənzəməyən duruşu, vüqarı, iqlimi, ağlığı, yaşıllığı, xəzanı var. Ancaq burada bir mühüm fərq var ki, bu dağın “vulkan müəllifi” də, zəlzələ mərkəzlərini yaradan daxili təkan da, mühitin “iqlim amillərini” müəyyən edən təbiətşünas da sən özünsən. Sənətkar özü-özünü, sənətini dünyaya gətirir.

Dünyada böyük sənət üçün həmişə “boş yerlər” saxlanır. Bəzən yüz illərlə elə boş qalır, sahibini gözləyir: yalnız o yer üçün doğulanı.

...Bax donqar dəvənin səbət yükünə,

Bənzəyir içi boş şöhrət yükünə.

Ömür karvanının sənət yükünə

Bir-iki qeyrətli söz yükləməsək

Sən kimə gərəksən,

Mən kimə gərək?!

Axşamlar Məmməd həmişə evin ətrafında gəzişərdi. Qayıdanda mənə söylədi ki, 64 saylı məktəbin şağirdləri oturduğum yerə gəldilər, məni əhatəyə alıb hamı birlikdə “Vətən mənə oğul desə” şeirimi əzbər dedilər. Və mənimlə şəkil çəkib getdilər.

- Axı bu gün son zəngdir, ona görə də şagirdlərin hamısı dəniz kənarındadır.

27 may - Məmməd, o gün Saleh bəy sənə çoxlu suallar verdi, eşidə bilmədim, nə suallar idi?

- Deyirdi ki, bəzi şairlərin mövzusu dağdan-daşdan gəlir, bəzisi kənddən yazır, bəziləri təbiətdən və sair. Sizə hansı mövzular doğmadır.

Ona cavab verdim ki, mən bir sahədə, bir qolda köklənmirəm, bu mövzuların hamısı mənə doğmadır, yeri gələndə hamısından yazıram, amma ən çox dağlara meyl edirəm - ucalıq, əl çatmazlıq... İkincisi, belə sual verdi ki, kimi özünə ustad sanırsan, kimdən öyrənirsən?

Dedim: - Ustad yox, ustadlar - Nizamini, Nəsimini, Füzulini. İzah etdim ki, fikir şairi kimi Nizamiyə çatan yoxdur:

Qəlbində yaxşılıq olan bir insan,

Cahan tutar, onu tutmaz bu cahan.

Böyük Nizami 800 il bundan əvvəl sənətin baş qəhrəmanını yüksək insanlıqda axtarırdı. Onun axtardığı ideal hökmdar yüksək insan olmalı idi. “Dünyanı becərər ağıllı insan” deyirdi...

Kainatda hər şey cəzbə bağlıdır,

Filosoflar bunu eşq adlandırır.

Nizami bunu X11 əsrdə deyir, Nyuton isə bir neçə əsrdən sonra, - XV1 əsrdə Yerin cazibə qanunundan danışmışdı.

Nizami qürubu ilə keçən bu axtarış Nəsimi üfüqündə yenidən baş qaldırıb, “Mənəm Allah “, “Məndə sığar iki cahan...” - deyir.

Mən yazmışam: “Nə zamansa Nəsimini görəsiyəm”; “Nə vaxtsa dünyanın duru çağında; Yenidən dünyaya qayıdacağam”.

Görəsən, dünyanın duru çağında “Nəsimi olacaqmı?” “Olsa - onu görmək mümkün olacaqmı?”...

Çətin ki, görünsün. Bəlkə ayrı bir Nəsimi olacaq - onun zərrələrindən göyərmiş ayrı bir Nəsimi...

Nə vaxtsa “Dünyanın duru çağında “ dünyaya qayıtmamaq insafsızlıq olardı.

Nə vaxtsa dünyanın duru dəmində,

Yenidən dünyaya qayıdacağam.

Hardasa, nə vaxtsa tökülən dolur

Qum üstə arzular göyərir onda.

Bir ömür arxadan əvvələ doğru,

Yaşayan olacaq mən olmayanda...

Nə yaxşı ümid yeri, güman yeri var. Deməli, hardasa bir ümid ocağı yanır, bir səs hardasa səni çağırır.

“Bu haray, bu od-ocaq “taleyin ümid payıdır”...

- Sabir də həqiqət axtarırdı. Ondan qabaq da, ondan sonra da axtarmışlar. Lakin Sabirin həqiqəti ayrıca bir poeziya dünyası idi. Onun “Amerikasını” ilk dəfə Sabir tapmışdı. Bilirsənmi, - Nizami məktəbi, Füzuli məktəbi və s. məktəblər çox şairləri bədbəxt edib, kölgədə qoyub onları, deyiblər ki, ustadı keçmək olmaz, o sözü ustad dedi, mən deməyim və s.

- Yox, əzizim, mən bir ədəbiyyat müəllimi kimi sənin sözlərinlə razılaşmıram. Onlar o cazibədən çıxa bilməyiblər, yəni özlərinə yeni cığır tapa bilməyiblər. Bax, indi cavanların dilindən sən də eşitmisən, mən də. Məmməd Araz məktəbi deyirlər, sənin üslubunda yazanlar çoxalıb, cazibəndən çıxa bilmirlər. Ancaq bu o demək deyil ki, onlar sənə hörmət edib səni keçmək istəmirlər. Özün bilirsən ki, elə deyil. Nizami məktəbinin davamçıları da elə.

30 may - “Millət” qəzetindən Məmməddən müsahibə götürmək istədiklərini bildirdilər. Vaxt axşam saat 6-ya təyin olundu. Sualları mənə yazdırdılar. Dedilər ki, Məmməd müəllim bu suallara cavab hazırlasın:

AMİP-in təşəkkül tapdığı günləri necə xatırlayırsınız?

Təşkilat komitəsi yaradıldığı vaxt ən yadda qalan hadisə.

O vaxt respulikada siyasi-ictimai vəziyyət bir o qədər də yaxşı deyildi, yəni sovet DK tərəfindən terror aktlarının və həbslərin gücləndiyi bir vaxtda sizi ailə üzvlərindən kimsə siyasi mübarizədən çəkindirməyə çalışıbmı?

Xalq hərəkatının geniş vüsət aldığı bir vaxtda sizi AMİP-ə gətirən nə idi?

Sualları Məmmədə oxudum. O, səhhəti ilə əlaqədar olaraq suallara cavab verməkdən imtina etdi və cavabını müxbirə çatdırdım.

Axşam Firəngiz telefonla Məmmədə vəziyyətindən danışdı:

- Qərar çıxarmışdılar ki, dövlət Xəlilin qəbrinin üstünü götürsün, amma qərara əməl edən yoxdur. Xəlilin qəbri elə beləcə qalıb. Gündəliklərini bilmirəm hara verim. Mənə köhnə bir maşın veriblər. Heydər Əliyevin qəbuluna düşə bilmirəm. Kömək edən də yoxdur.

Hə, belə-belə işlər, kişi. Dünyanın belə işləri də olur. İki eşşəyin arpasını bölə bilməyənlər pulla oynayır, ölkəni tanıdan, tarixdə qalan sənət adamları isə... yazıqlar olsun, sizin əsl sənət adamlarınıza.

(Ardı var)

Təzadlar.- 2014.-13 fevral.- S.6