Məmməd Arazlı günlərin kitabəsi: “Ömürdən yarpaqlar”

Ustad Məmməd Arazın ömür-gün yoldaşı Gülxanım Fətəliqızının bu kitabı çox gizli mətləblərin açarıdır, bizim kim olduğumuzun güzgüsüdür...

(Əvvəli ötən saylarda)

28 iyul - Alo, Məmməd müəllimin kabinetidir?

- Oğul, kabineti yoxdur, evidir.

- Sizi Nazirlər Kabinetindən Dilsuz Mustafayev narahat edir, Məmməd müəllimi olarmı?

Telefonu Məmmədə verdim və sonra soruşdum ki, nə məsələdir?

- İlyas Əfəndiyev haqqında xatirə kitabı hazırlayırlar, məndən də xatirə istəyirlər.

- Əli Vəliyev haqqında xatirən çox geniş alındı. İlyas haqqında da geniş yaza bilərsənmi?

- Əli müəllimlə çox oturub-durmuşam, ona görə də yazım bir az geniş alındı. İlyas müəllim haqqında da geniş yaza bilərəm.

Axırıncı illərdən biri idi. İlyas müəllimlə qarşılaşdım, görüşdük, dedi:

- Axır vaxtlar yaman heyrətləndirici şeirlər yazırsan.

- Heç evinə getmisənmi?

- Şöbə müdiri işlədiyim vaxtlar hansı kitabısa çıxmışdı. O münasibətlə məni də qonaq çağırmışdı. Yaxşı dramaturqdur, son 20 il ərzində Azərbaycan səhnəsini saxlayan o olmuşdur.

Bu böyük sənətkarla qiyabi tanışlığım 1950-ci ildə olub. 17 yaşım vardı. 10-cu sinfi bitirib Bakıya getmək qərarımı özüm verib, özüm də təsdiqləmişdim. Mart ayı - Novruz bayramı ərəfəsi idi. Bir gün ədəbiyyat müəllimi Vəlyəddin Əliyev İlyas Əfəndiyevin “Bahar suları” pyesini sinfə gətirdi. Bizlər, yəni şagirdlər bu kitabı ilk dəfə görürdük. Müəllim qısa məlumat verdi:

- Ədəbiyyatımızın orta nəslinə məxsusdur, yaxşı yazıçıdır, dramaturq kimi cavandır.

Ədəbiyyat müəllimi kitabı sinifkoma verib dedi ki, rolları bölüşdürüb yanıma gəlin, bir aydan sonra tamaşa verməliyik. Razılıq verdik, “təcrübəmiz” var idi, çünki bir il əvvəl “Vaqif” dramını tamaşaya qoymuşduq. Tamaşanı oynadıq. Orta məktəbi bitirib Bakıya gəldim. Ancaq məni sevən qızın, əlbəttə obrazın, mənə dediyi bu sözləri hələ də unuda bilmirəm:

“ - Bu gecə sübhə qədər sənin xəyalınla diz-dizə oturmuşam”

Sonra o qızın “səsi qulaqlarımda” Bakı küçələrini çox gəzdim, çox axtardım ki, o qızın səsini reallaşdırıb canlı bir qız görəm, alınmadı. İlyas müəllimlə də qəfildən üz-üzə gələm, deyəm ki, bəs sizin pyesinizdə baş qəhrəman rolunu oynamışam. Birdən desə ki, gözüm aydın.

Çox utancaqdım. İlyas müəllimlə aramızda yaş fərqi çoxdur. Odur ki, onunla, necə deyərlər, “stəkan-stəkana” vurmamışıq. Bir də ki, badə cingiltisini yazıçı əlində yalnız görkəmli yazıçı yubileyləri ilə əlaqəli təşkil olunan qəbullarda gördüm. “Gənc şair” olandan sonra ara-sıra belə qəbullarda iştirak edərdim. Yaddaşım məni aldatmırsa bu məclislərdə İlyas müəllim kiminsə, hansı”rəhbərinsə” şərəfinə parlaq sözlər deməzdi. Ancaq ədəbiyyat məsələlərinə, xüsusən nəsr və dramaturgiyaya dair keçirilən plenumlarda, müşavirələrdə və sairə yığıncaqlarda o, özünəsığmaz olurdu. Belə çıxış və məruzələrdə “boyaqçı” qələm sahiblərini tənqid edərdi.

Yenə də yadıma düşsə İlyas müəllim haqqında sənə danışaram.

29 iyul - Telefonun səsi məni fikrimdəm ayırdı:

- Mən Məmmədin tələbə yoldaşıyam, Türkiyədə işləyirəm, orada bir yoldaş Məmmədin həyat və yaradıcılığına aid dissertasiya yazır. Məndən xahiş etdi ki, kitablarından hərəsindən bir nüsxə və haqqında yazılmış məqalələri ona aparım. Həm də məktub gətirmişəm, onu necə sizə çatdıra bilərəm?

- Evə gətirə bilməzsinizmi? Qaldı ki, kitablara, məndə hərəsindən bir nüsxədir. Haqqında yazılmış məqalələr, qəzetlər də həmçinin. Məmməd işdədir, telefonu verim, zəng edin.

23 avqust Ayın 6-dan yığışıb kəndə gəlmişdik. Məmmədi güclə kəndə aparıram. Qaldığımız günlərin yadda qalan bir qonağı oldu, o da Abdulla. Abdulla birinci dəfə bizə gələndə qaynanasının bir mis camını qoltuğuna vurub bizə pay gətirdi.

- Yoldaş Abdulla, Məmmədin hələ 65 yaşına var və mis camı da qaytar apar, bizə lazım deyil. - Və gedəndə camı Abdullaya verdim.

Bir neçə gün keçdi. Tuncay çox əsəbi halda içəri girdi:

- Nənə, başın xörək bişirməyə qarışıb, bir bax küçəyə nə qədər adam yığışıb, dədə də Abdullanı başa sala bilmir.

Küçəyə çıxdım, Abdulla tutduğu taksini lap qapıya qədər sürdürmüş, maşının qabaq şüşəsinə Heydər Əliyevin şəklini vurmuş, özü də fəxrlə dayanıb gah aşığın kasetinə qulaq asır, gah da şeir deyir, belə şeyləri görməmiş kənd camaatı da ona baxır gülüşürdülər. Məmməd də onu başa sala bilmirdi ki, bura nümayiş yeri deyil. Şəkli götürüb maşının içinə qoydum:

- Abdulla, bu nə hərəkətdir edirsən, yekə kişisən, bu düşük hərəkətlərindən utanmırsan?

Mənim əsəbiləşdiyimi görən Abdulla yazıq-yazıq dilləndi:

- Bağışla, Gülxanım bacı, dünən sizdə yediyim çörəyin üstündəyəm, acam mənə çörək ver.

Abdulla bizə belə bir konsert verdi.

24 avqust - Şəhərə qayıtmaq istədiyimiz gün Cəfər qardaş qonağımız oldu.

- Bacı, bağışla, yasa gələ bilmədim. Bacına allah rəhmət eləsin, başıma çox hadisələr gəldi. Bildim ki, hələ Qubadasınız, gəldim sizi görməyə.

Söhbətarası Cəfər qardaş keçmişdən də danışdı.

- Mən Məmmədi Məmməd İbrahim olandan izləyirdim, ancaq o, özü bunu bilmirdi. Bir dəfə Səməd Vurğunun yaradıcılığına aid şeir gecəsi idi. Onda Bəxtiyara hücumlar başlanmışdı. Gecədə danışanlara 3 dəqiqə söz verirdilər. Məmməd kürsüyə qalxmamışdan əvvəl dedi ki, sözünü 3 dəqiqəyə çatdıra bilmədiyi üçün 5 dəqiqə danışacaq. Zal bu sözə əl çaldı. Məmməd sözə belə başladı:

- Səməd Vurğun yaradıcılığına bələd olan, onun tədqiqatçısı olan Bəxtiyara hücumlar əbəsdir. Deyildiyinə görə Məcnun çox gözəl bir gənc olubmuş, Leyli isə kifir bir qız imiş. Atası Məcnuna deyəndə ki, sənə gözəl bir qız alaram, Leylidən əl çək, onda Məcnun bir daş götürüb damarını kəsmiş, damarından axan qan öz-özünə Leyli, Leyli, Leyli yazıbmış. İndi əgər Bəxtiyarın damarından kəssələr, ondan çıxan qan Təbriz, Bakı, Azərbaycan yazacaqdır.

Sonra Cəfər Məmməddən soruşdu:

- Yadındadır, qardaş?

- Hə, o gecə aktyor evində idi.

- Onda, qardaş, sənin çıxışına çox əl çaldılar. Öz - özümə fikirləşdim, ay aman, bu kişini tutacaqlar. Yaxşı ki, elə bir hadisə olmadı.

25 avqust - Bakıya qayıtdım, nəfəsim yenidən təngiməyə başladı. “Dədə Qorqud” dastanındakı toponimlərdən danışırdılar. Məmməd Səmədlə bağlı bir əhvalat danışdı:

- Bunu bizə Mirzə İbrahimov danışıb. Türkmənlər dastanın onların olduğunu iddia edir, az qala bizimlə dalaşırdılar. Sonra dastan düşmən çıxdı. Elə bu vaxtlar Moskvada yazıçıların iclasımı, qurultayımı gedirdi. İclas qurtarandan sonra geri qayıdırdıq. Səmədin çox gözəl atmacaları olardı, təyyarəyə minməyə hazırlaşırdıq. Başda Berdi Kerbabayev olmaqla Türkmənistanın nümayəndələri də öz təyyarələrinə tərəf gedirdilər. Səməd Berdini çağırdı:

- Berdi, Berdi “Dədə Qorqud”u verdik sizə.

Berdi də zarafatla cavab verdi ki, ta istəmirik.

5 sentyabr - Məmmədin yarımçıq misralarını tapıb yazı masasının üstünə qoydum, görək nə vaxt şeir olacaq.

Sən mənim oğlumsan, qələmim, oğlum

Qoyma bu atanın ocağı sönə...

Yaman üşüyürəm səndən ötəri

(Qoy bir az üşüyüm səndən ötəri)

Qalsın o məhəbbət, ürək istisi.

Səndən nə umuram: ürəkdən gələn

Qılıq istiliyi, söz istiliyi.

Riyasız, boyasız üzümə gülən

Baxış istiliyi, göz istliyi.

İki il ömrümün iki varağı

Yazılıb əbədi çevrildi artıq.

Bolluca göz yaşı gətirdim sənə

Bolluca yuxusuz gecələr bəsin.

Həmişə fikirli, həmişə dalğın,

Nəyinsə, kiminsə sorağındasan

Elə hər sözündən tənə yağışı,

Elə hər nidanda bir küsü-umu.

Tutaq ki, mən pisəm, dünyada yaxşı...

Nəğməkar sarıdan, şair sarıdan

Mənim də torpağım münbit olubdu.

Bu torpaq ən münbit torpaq olubdu

Dünyanın ən müdhiş sərkərdələri

Nizami önündə baş əyibdilər.

Əlləri nahaq qan tökən oğluna

Nənələr südünü haram buyurdu.

Qılınclar qəzəbdən su içib durub

Buyruq istəyəndə Qacar tacından

Xəyallar qoynunda yol gedirəm

Gecələr yuxum çəkilir göyə.

- Yazı masama qoyduğun misraları oxudum, görürəm ki, onların hərəsində tam bir fikir var. Qoy onlar da belə yarımçıq çap olunsun.

- Yazmırsan, yarımçıqları tamamlamırsan, öz işindir, deyirlər ki, şairlər Allaha yaxın adamlardır, allahla danışırlar. Soruş, gör bu yağış nə vaxt kəsiləcək?

- Allah ta danışmır, daha doğrusu danışdırmır.

8 sentyabr - Jüll Renarın gündəliyini oxuyuram. Çox yaxşı fikirləri var. Onun fikirləri:

- Bəli, mən bilirəm: bütün dahi adamları əvvəlcə tanımaq istəməmişlər.

- Əsl məşhur yazıçı o yazıçıdır ki, adını bilmirlər, əsərlərini isə heç vaxt oxumamışlar. “Şöhrət şeypurları” onların yalnız adlarını bizə çatdırmışlar.

- Ağıllı adamlarla istedadlı adamları dolaşıq salmayın...

- Xəyal - fikrin ay işığıdır.

- Balaca vətənlə böyük vətənin arasında fərq yoxdur. Axı o, yeganədir.

- Quş ağacın köçəri bəhrəsidir.

- Qocalıq qar kimi qəflətən gəlir, səhər oyanıb görürsən hər şey dümağdır.

9 sentyabr - Axşam xəbərlərində Haiti sahillərində paromun batmasından danışılanda Məmməd professor Gülü xatırladı:

- Gül deyirdi ki, bir litr neft dənizdə 10 kv.m. sahəni öldürür. Neft kəmərindən sonra Xəzərdə gəmilərin batması, buruqların partlaması hadisələri çox olacaq.

İşıq idarəsindən gələn nəzarətçi cavan oğlan öz işini qurtarandan sonra məndən bir kağız istədi və onu Məmmədə verdi:

- Məmməd müəllim, mənə bu kağıza bir neçə söz yaz.

O da bu sözləri yazdı: “Allah sənə yar olsun”. İmza. Tarix.

- Məmməd müəllim, mən bu kağızı tütyə kimi saxlayacağam.

13 sentyabr - “Xəbərlər”də tərif şeypurları işə düşmüşdü. Məmməd:

- Belə işlərə baş qarışanda mən yada düşmərəm - dedi. Elə bu vaxt aparıcı Esmira Çərkəzqızının səsini eşitdik:

- Müəllimlər, Məmməd Arazın təbirincə desək, əsl vətəndaşlar, vətənin qayalarında mamır ola bilən vətəndaşlar yetirməlidilər.

- Hə, - dedim, - gördün yaddan çıxmamısan.

Tusi adına Pedaqoji İnstitutunda dərs ilinin başlanması münsaibətilə görüş keçirilirdi.

- Bu zal o qədər adamlar görüb ki, yadındadır, bu zalda mənimlə də görüş keçirilib. Tələbə vaxtı daxil ola bilmədiyim anlar da olub - kədərlə gülümsündü Məmməd.

(Ardı var)

Təzadlar.- 2014.- 18 fevral.- S.6.