-M.Ə.Rəsulzadə - 130-

REPRESSİYA OLUNMUŞLARIN YARADICILIĞI NECƏ OLUB?

Sovet İttifaqının 20-ci illərin sonuna və bütün 30-cu illərə təsadüf edən hadisələri kütləvi repressiyalar dövrü kimi bəşər tarixinə həkk olub. Sovet rejiminin əleyhinə söylənilən, onun ədalətli olub-olmamasından asılı olmayaraq hər hansı sözə görə, bəzən də şərləmə, böhtan yolu ilə ölkənin ən işıqlı simalarını həbsxana barmaqlıqları arxasına atılmasını şərtləndirmişdi. Belə adamları “xalq düşməni” damgası “qazanmaqla” ya güllələnir, ya da SSRİ-nin çox soyuq və yaşayış üçün xeyli çətin olan ucqar guşələrinə sürgün gözləyirdi. Gələcəyinə böyük ümidlər bəslənən gənc Azərbaycan rəssamı Ələkbər Rzaquliyev həmin illərdə repressiyanın qurbanına çevrilmiş çoxsaylı yaradlclarından biri oldu.

Taleyinə yazılan ömür payının çoxunu sürgündə keçirən Ələkbər Rzaquliyev (1903-1974) “pantürkizm” ideyalarının yayıcısı kimi əvvəlcə 6 illiyə Arxangelskə, azad olunandan sonra isə dərhal yerli kommunist liderlərindən biri olan R.Axundovun təkidi ilə uzaq Solovkiyə, ən nəhayət Altay vilayətinə sürgün olunmuşdu. 25 illik (!!!) agır sürgün həyatı keçirən Ələkbər Rzaquliyev yalnız İ.V.Stalinin vəfatından üç il sonra Azərbaycana dönə bilmişdi. Vətənə qayıdan və bədxahlarına özünün mənəvi gücünü və mübarizliyini sərgiləyən rəssam qalan ömrünün gecəsini-gündüzünü ürəyində donub qalan sənət arzularının gerçəkləşdirilməsinə həsr etmiş və çox qısa müddətdə ərsəyə gətirdiyi “Köhnə Bakı” qrafik silsiləsi ona əsl sənətkar şöhrəti qazandırmışdi. 1964-cü ildə bənzərsiz yaradıcılıq ugurları ilə sovet ideoloqlarını belə heyrətlənməyə məcbur edən rəssama “Əməkdar rəssam” fəxri adı verilmişdi. O, haqlı olaraq keçmişimizin bədii mənzərəsini yaradan ən yaxşı sənətkarlardan sayılır...

Təəssüf ki, bu xoşagəlməz taleyüklü təzyiqə tuş gələn təkcə o deyildi. Rəssamlardan Həsən Haqverdiyev, Hüseyn Axundov, valideynlərinin “antisovet fəaliyyəti”nə görə isə Azər Rəsulzadə, Tahir Salahov, Togrul və Vidadi Nərimanbəyovlar, Oqtay və Togrul Sadıqzadələr də otuzuncu illərin günahsız qurbanlarından olmuşlar. Daxili “düşmən” axtarışına sürüklənən cəmiyyətin öz əli ilə çox işıqlı simalarına, o cümlədən də gözəllik aşiqi olan rəssamlara qənim kəsilmələri mahiyyətinə görə heç şübhəsiz təzadlarla dolu tariximizin heç nə ilə yuya bilməyəcəyimiz qara ləkəsidir desək, həqiqəti söyləmiş olarıq.

Dogrudan da həmin illər özünün agrılı - acılı hadisələrinə görə çox da uzaq olmayan keşməkeşli keçmişimizin heç vaxt unudulmayacaq səhifələrindən birini təşkil edir. Belə ki, həmin qanlı-qadalı illərdə Vətənini, millətini varlıgı qədər sevən neçə-neçə yurddaşımız evindən - eşiyindən pərən - pərən salındı, uzaq - uzaq ellərə sürgün edildi. İşıqlı əməl sahibləri olan bu adamların çoxunun günahsız oldugu çox təəssüf ki, yalnız çox-çox sonralar üzə çıxdı və onlar haqlı olaraq bəraət də aldılar. Taleyinə məcburi didərginlik yazılanların sırasında Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaradıcılarından olan Məmməd Əmin Rəsulzadənin ailəsi də vardı. İş elə gətirdi ki, repressiya dalgası səngisə belə, bu ailə sonralar da bir yerdə ola bilmədi. Ölkəsini müstəqil görmək istəyən atanın ömür yolu -işıqlı arzulara köklənmiş həyatı uzaq Almaniya, Polşa və Türkiyədə, oglu Azərin məşəqqətli günləri isə Azərbaycandan kənarda - Qazaxıstan torpagında keçdi...

Azər Rəsulzadə (1920-1993) Qazaxıstanda ailə həyatı qurdu və ömrünün axırına kimi də burada yaşadı, rəssamlıqla məşgul oldu. O, sürgündən əvvəl Bakı rəssamlıq texnikumunu bitirmişdi. Təhsilsonrası illərdə Qazaxıstanda yaşayan Azər Rəsulzadə oradakı orta məktəbdə uşaqlara rəsm dərsindən dərs deyib, böyük həvəslə onlara rənglər vasitəsilə gözəllik yaratmagın sirlərini öyrədib. O, sonralar Qaraqanda şəhərində Bədii Fondda rəssam işləyərkən sənət aləmi ilə daha dərindən təmasda olub, özünəməxsuslugu ilə seçilən əsərlər yaradıb və hamıya realizmin bədii ifadə ənənələrinin nəhayətsiz oldugunu əyani göstərməyə nail olmuşdur. Müxtəlif janrlarda çəkilmiş həmin lövhələrı Qazaxıstanda təşkil olunan ayrı-ayrı sərgilərdə ugurla nümayiş etdirib. Azərbaycan sənətsevərləri isə yalnız 1994-cü ildə Bakıda təşkil olunmuş sərgidə Azər Rəsulzadənin və onun Azərbaycanda yaşayan oglu Raisin yaradıılıgı ilə tanış ola biliblər.

Azər Rəsulzadənin portret və mənzərə janrlarında işlədiyi tablolarda yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi onu əhatələyən gerçəkliyə real bədii münasibət mövcuddur. O, müasirlərinin (“Avtoportret”, 1950; “Həkim Əbdürrəhman Hüseynov”,1951) obrazlarına, xüsusilə təbiət motivlərini (“Yol”,1960; “Yay motivi”,1962) Vətən həsrətilə bələməyə nail olmaqla, onların duyulası təsirliliyini əldə edə bilmişdir. Rəssamın görüntüyə gətirdiyi obrazlara xas incə və səciyyəvi cizgiləri rənglərin dili ilə ifadə edə bilməsini ilk növbədə onun insan psixologiyasına bələdçiliyinin nəticəsi saymaq olar. Onun mənzərələrində də bədii görkəm almış təbiət motivləri rəng tutumuna görə kifayət qədər duygulandırıcıdırlar. Bunu isə Azər Rəsulzadənin dərin müşahidə qabiliyyəti ilə yanaşı, müşahidə etdiyi real görüntüləri poetik ovqat daşıyıcısına çevirə bilmək istedadının cəlbedici nəticəsi saymaq olar...

Azər müəllimin oglu Raisi Qazaxıstandan Azərbaycana qaytaran onun rəssam olmaq istəyi oldu. Ancaq o, Ə.Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbini 1969-cu ildə bitirsə də, təzədən Bakıda geri - Qazaxıstana qayıtmadı. Rais Rəsulzadənin yaradıcılıgı elə o vaxtdan bu günə kimi Azərbaycanda keçdiyindən sənətsevərlər rəssam kimi onun imzasını müxtəlif sərgilərdən yaxşı tanıyırlar. Onun müxtəlif miqyaslı sərgilərdə göstərilən tablolarını milli təsviri sənətimizin inkişafına verdiyi layiqli töhfə saymaq mümkündür. Uzun illər ərzində Azəbaycan Dövlət Pedaqiji Universitetində dərs deyən Rais müəllimin gənc kadrların yetişdirilməsində xidməti əvəzsizdir desək, həqiqəti söyləmiş olarıq. İstedadlı fırça ustasının ən müxtəlif janrlarda çəkdiyi əsərlərdə dünyanı fərqli bədii şərhlə ifadə etmək istəyinin ugurlu nəticəsini görmək mümkündür. Tarixi abidələrin, qədim yurd yerlərinin təsvirləri (“Naxçıvan dagları”,1980; “İçərişəhərdə”, 1985; “Şamaxı dagları”,2003) irili-xırdalı əsərlərdə dəyişgən və cəlbedici rəng həlli ilə açıqlanıb.

Onun işlədiyi müxtəlif tutumlu tablolarda (“Şərq natürmortu”,1980; “Metro inşaatçıları”,1986; “Gizlində”,1988; “Yorgun əsgər”, 1989) psixoloji yozumlar və ovqat ifadəsi (“Rəssam Qadir Süleymanovun portreti”,1985, “Balıqçının portreti”,1990) fərdi müəllif yaşantıları ilə qoşalaşdıgından çox düşündürücüdürlər...

R.Rəsulzadə müstəqillik illərində Azərbaycan təsviri sənəti sahəsində səmərəli fəaliyyətinə görə “Azərbaycan Respublikasının əməkdar rəssamı” fəxri adına layiq görülmüşdür.

Görkəmli yazıçı, otuzuncu illərdə repressiyaya ugramış Seyid Hüseynin ailəsində böyümüş Oqtay və Togrul Sadıqzadələrin də özünəməxsus sənət dünyası vardır desək, yanılmarıq. Xalq rəssamı Oqtay Sadıqzadənin real biçimli portretləri (“Şairə Natəvanın portreti”,1983; “Mügənni F.Qasımovnın portreti”,1986), onun kiçik qardaşı Togrul Sadıqzadənin (1926-1995) janr və ovqat genişliyi ilə seçilən yaradıcılıgı (“Yeddilliyin səhəri”,1963; “Neft dagı”,1967; “Xirosima”,1965; “”Mahnı”, 1985) Azərbaycan rəngkarlıgının maraqlı səhifələrindən birini təşkil edir...

Sərhəd rayonlarından birində raykom katibi işləyən Teymur Salahovun otuzuncu illərdə repressiya qurbanı olması oglu Tahirin də gələcək həyatını puç edə bilərdi. Belə ki, o, Bakıda rəssamlıq məktəbini bitirəndən sonra Sankt-Peterburq (keçmiş Leninqrad) şəhərindəki iki ali məktəbə ugurla imtahan versə də, ona tələbə adını qazanmaga imkan verməmişdilər.

Əvvəlcə İ.Y.Repin adına Rəngkarlıq, Heykəltəraşlıq və Memarlıq İnstitutunda, sonra isə V.Muxina adına Ali rəssamlıq-sənaye məktəbində mövcud olan “Hərbi kafedra”lar onun bioqrafiyasında atasının repressiyaya məruz qalmasını ona bagışlanılmaz irad tutaraq sovet ali təhsil ocagında oxumasına qadaga qoymuşdular. Yalnız 1951-ci ildə V.İ.Surikov adına Moskva Rəssamlıq İnstitutuna imtahan verən T.Salahov burada arzuolunmaz hərbi kafedranın yoxlugu üzündən tələbə adını qazanır. 1957-ci ildə “Növbədən qayıdanlar” adlı diplom işi ilə dünya təsviri sənətinə “sərt üslub” kimi bədii üslub bəxş edən rəssam, sonrakı səmərəli yaradıcılıgı ilə Azərbaycan incəsənətinin şöhrətlənməsinə duyulası xidmətlər göstərmişdir. Onun “Səhər qatarı” (1958), “Qara Qarayevin portreti” (1960), “Təmirçilər” (1960), “Abşeron qadınları” (1967), “Yeni dəniz” (1970) və digər əsərlərinin milli təsviri sənət xəzinəmizin inciləri olması birmənalıdır...

Görkəmli fırça ustası Togrul Nərimanbəyov və onun böyük qardaşı Bidadi Nərimanbəyov da vaxtilə Fransada təhsil almış ataları Fərman bəyin repressiya qurbanı olmasının agrısını çəkməli olmuşlar. Repressiya nəticəsində ata həbs edilərək Rusiyanın soyuq Kolım şəhərinə, ailə üzvləri - həyat yoldaşı İrma xanım, oglanları Vidadi və Togrul Özbəkistana sürgün edilmişlər. Yalnız sonralar Fərman bəyin bəraət alması övladlarının təhsil almalarına imkan vermiş və onların hər ikisi rəssamlıq sahəsində mükəmməl təhsil almışlar. Xalq rəssamı Vidadi Nərimanbəyov sənətsevərlərin yaddaşında daha çox hərbi mövzuda əsərlər (“Müharibə uşaqları”,1980; “Xatirə”,1985) çəkən bir rəssam kimi qalmışdır.

Ötən il Parisdə dünyasını dəyişən və arvadının inadkarlıgı nəticəsində elə orada dəfn olunan Togrul Nərimanbəyov isə sözün əsl mənasında XX əsr Azərbaycan təsviri sənətini dünyaya tanıdan yaradıcılardan biri olmuşdur. Onun dəzgah və monumental rəngkarlıq, kitab qrafikası və teatr-kino sahəsində yaratdıgı sənət nümunələri özündə ilk növbədə dünyaya çox fərqli “Togrul baxışı”nı yaşadırlar. Onun “Mugam” (1965), “Göyçay baglarında” (1965), “Tarla düşərgəsində” (1967, “Payız bazarı”,1976)) lövhələru, Kukla teatrını, keçmiş “Moskva” mehmanxanasını (məhv edilmişdir), Milli Məclisi və s. yerləri bəzəyən bənzərsiz monumental divar rəsmləri məhz bu qəbildəndirlər...

Nə qədər “gözəllik işıgına” bələnsə də, əslində kifayət qədər agrılı olan bu yazını son nəfəsində üç dəfə “Azərbaycan... Azərbaycan... Azərbaycan!” deyib gözlərini yuman ölməz Məmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olmasının 130 illiyinə həsr etməyimiz heç də təsadüfi deyil. Bunu təkcə onun oglu Azərin və nəvəsi Raisin də rəssam olmaları ilə baglamaq istəməzdik. Heç şübhəsiz bu qısa qeydlərin yaranma səbəbinin cövhərində Vətənsizliyin agrısını çəkməklə qatlaşan və hər zaman onun müstəqil olmasını arzulayan böyük vətənpərvərin özünün də üzərindən repressiya kölgəsinin götürülməsinə başlanması faktı durur. Çox yaxşı haldır ki, ölkə rəhbərliyi cismən Ankaranın Əsri məzarlıgında uyuyan, ruhu isə yurdumuzun göylərində dolaşan Məmməd Əmin Rəsulzadə kimi milli-azadlıq mücahidimizin yubileyinin keçirilməsinə qərar verməklə Azərbaycanda böyük keçmişi olan “ölülərdən qorxmaq” kimi xoşagəlməz tarixi-siyasi ənənəyə son qoyuldugunu hamıya sərgiləmişdir. Bu yazını da əski tariximizi öz real tutumu ilə dəyərləndirməkdə bir qədər gecikən xələflərin sələflərindən üzürxahlıgı hesab edirik...

ZİYADXAN ƏLİYEV

Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi

Təzadlar.- 2014.- 23 yanvar.- S.10-11.