Mavi ekran qarşısında

Televiziya verilişlərinə xalq baxır...

Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsinin vaxtilə sədri işləmiş əməkdar incəsənət xadimi, professor, Prezident təqaüdçüsü Elşad Quliyev kütləvi oxucu və tədris üçün nəzərdə tutulan "Televiziya: nəzəriyyə, inkişaf meylləri" kitabında yazıb: "Dövlətin qüdrəti - xalq kütlələrinin şüur səviyyəsindədir. Şüurluluq isə öz növbəsində, məlumat zənginliyinə əsaslanır... Televiziya xalqın görən gözü, eşidən qulağı, düşünən beynidir. O, həm maraqlı, həm də olduqca təhlükəlidir. Təhlükənin başlıca səbəbi yalandır, saxtalıqdır, abırsızlıqdır, uydurma danışmaqdır. Bunlar isə milli mənəviyyatımıza - iman və inamımıza yaraşmır".Bu fikirlər bir oxucu, televiziya tamaşaçısı kimi bizi də düşünməyə, teleyayımla bağlı bəzi məqamları xatırlamağa vadar etdi. Əlbəttə, ötən əsrin sonlarındakı ekran görüntüləri ilə çağdaş dövrümüzdəki prosesi uyğunlaşdırmaq məqsədindən uzağıq. Ona görə ki, o zamanlar sovet rejiminin özünəməxsus tapşırığı, göstərişi mövcud idi. İndi isə şükürlər olsun, müstəqilik. Amma xalqımız öz adəti, ənənəsi, abır-həyası, isməti-namusu ilə yaşayan, milli dəyərləri daim uca tutan həmin xalqdır.

Ölkəmizdə teleyayım yarım əsrdən artıqdır ki, fəaliyyətə başlayıb, qadir insan əməyini təsvir və tərənnümü ekranda canlandırıb. Sosialist Əməyi Qəhrəmanları Şamama Həsənova, Sərdar İmrəliyev, Qızqayıt Həsənova və başqalarının fəaliyyətlərini ekranlarda görənlər əkin-biçinə, torpağa qarşı daha həvəsli olmuşdular. Efir-ekran təbliğatına məsul şəxslər bu şərəfli ənənənin həmişə iri planda göstərilməsinə çalışırdılar. Ədəbiyyata, incəsənətə də hər zaman qayğı göstərilərdi. Mehdi Hüseyn, İsmayıl Şıxlı, İslam Səfərli, Əlfi Qasımov, Hüseyn Arif və başqaları tez-tez teleyayımlarda tamaşaçıların görüşünə gələrdilər. İlyas Əfəndiyevin, Sabit Rəhmanın, İsi Məlikzadənin pyesləri əsasında hazırlanan televiziya tamaşalarından seyirçilər ləzzət alardılar. Şövkət Ələkbərovanı, Sara Qədimovanı, Rübabə Muradovanı ekranda görənlər özlərini şən, şux ovqatda hiss edərdilər. Qara Qarayevin, Fikrət Əmirovun, Cövdət Hacıyevin, Emin Sabitoğlunun, Ələkbər Tağıyevin həzin, kövrək mahnıları efirdə, ekranda səslənərdi. Ən vacibi isə ekran təsvirlərində milli dəyərlərimiz, mənəviyyatımız qorunub saxlanılardı, ekran mədəniyyətinə - geyim-qiyafəyə, davranışa ciddi fikir verilərdi. Əks təqdirdə...

1976-cı ildə hazırda sinəsinə döyüb, qadın zərifliyinə yaraşmayan tərzdə loğvalıq, eqoistlik edən, xalq artisti fəxri ad almış ifaçı fonoqram altında "oxuyarkən" əvvəlcədən vədə verdiyi şəxs üçün kamera önündə dilini çıxartmış, yersiz, şərəfsiz jest etmişdir. Biabırçılıqdan xəbər tutan komitə sədri mərhum Qurban Yusifzadə onun ekrana çıxmasına bir il qadağa qoymuşdur. Bəs indi vəziyyət necədir?

İndi zaman, mühit dəyişib. Əgər o dövrdə yalnız bir telekanal vardısa, müstəqillik qazanandan sonra əyalətlərdəkiləri demirik, paytaxtda 6-7 teleradio yayım şirkətləri fəaliyyət göstərir. Hər birinin də amalları, məqsədləri nəyin xatirinə olursa-olsun tamaşaçı cəlb etmək və vəsait qazanmaqdır. Onların heç biri milli mentaliteti, dəyərləri, abır-həyanı veclərinə almır. Düşünmürlər ki, yayımladıqları verilişlərə ahıllar, gənclər, yeniyetmələr baxırlar.

17 il yurd həsrəti çəkən, 80 yaşlı Qərib kişinin dediklərini xatırlayırıq: "Torpaq həsrəti ağırdır, amma yaşamaq üçün demək-gülmək də lazımdır. Ancaq televiziyaların bəzi verilişlərinə baxanda adamın qanı qaralır. Bir Yusif Ağayev var. Elə hey dingildəyir, danışığının da nə məntiqi, nə də mənası var. Qızın, qadının mətbəxinə soxulmaq, onların alt-üst geyimlərini, neçə dəfə ərdə olmalarını, ərlərindən niyə boşanıb, yenidən ərə getmək üçün "namizəd" axtarmalarını ekranda canlandırmaq məgər lazımdır? Mən belə düşük, səfeh verilişləri görəndə televizoru söndürürəm".

Dünyanın bütün tərəqqipərvər ölkələrində ilk növbədə verilişlərin əsas mövzusu milli ordunun tərənnümü uca tutulur. Dost və qardaş Türkiyədə də belə kanallar mövcuddur. Dəfələrlə görmüşük ki, türk televiziyaçılar əsgəri necə tərənnüm edirlər. Niyə? çünki sabah baş verəcək qarşıdurmada öndə gedən məhz əsgər olacaq. Bunun üçün də onun şərəfinə mahnılar bəstələnir, şerlər yazılır. Bizdə isə... İki-üç klipi çıxmaq şərtiylə demək olar taleyüklü bu mövzuya toxunulmur. Olanda da "filan bölgədə, cəbhə xəttində filan əsgər yaralandı, şəhid oldu, dəfn edildi" xəbərləri verilir. O, niyə şəhid oldu, bax, bu açıqlanmır. Hərbi çağırışa gedəcək gənclər bilsələr ki, şəhid olan əsgər torpaq uğrunda canını qurban verib, onlar da bu məqsədlə xidmətlərinə and içərlər.

Həqiqəti, günün tələbinə uyğun irad tutmaq qəbahət deyil, dost, həmkar məsləhətidir. Amma... xalq artistlərindən birinin ərindən niyə, nə üçün boşanmasını tamaşaçılara ərmağan etməsinə ehtiyac varmı? Yaxşı, deyək ki, sənətkar taleyi barədə onu sevənlərə məlumat vermək zəruri bilinir. Bəs onun keçmiş həyat yoldaşı haqqında məntiqsiz, etikasız danışdıqlarını necə, bu da lazımdır? İnsan taleyini bazara çıxartmaq, milli mənliyi alçaltmaq heç bir əxlaq kateqoriyasına uyğun deyil. Aktrisanın özündən razılığı, balasını atasının üzünə həsrət qoyması yeniyetmə qızlarımızın da yaddaşında qala bilər... Bunun üçün də ekrana lazımsız fərdi problemləri çıxartmağı hörmətsizlik sayır, biabırçılıq hesab edirik.

Elşad müəllimin adı çəkilən kitabında gözəl bənzətmə var: televiziya verilişi yeni yandırılan tonqala bənzəyir. Əvvəl tüstüsü, sonra alovu görünür. Biz bu fikri belə anladıq ki, tamaşaçı ilk əvvəl verilişə maraq xatirinə baxır. Sonra onun mənasın, məntiqin, dəyərin fikirləşir. Düşünür ki, bu lazım idi, ya yox? Belə sualla biz də rastlaşırıq. Məsələn, ifaçı Rəqsanənin həyatını, kimliyini, taleyini ekrana çıxartmaq - özü də şit, bayağı, millətçiliyə uyğun olmayan qiyafədə lazımdırmı? Gəlin unutmayaq: iyrənc şəkildə tamaşaçı cəlb eləmək ən azı sənətə hörmətsizlikdir.

Dünyanın çox ölkələrində qastrol səfərlərində olmuş, ifaları alqışlarla qarşılanan xalq artisti Zeynəb xanım Xanlarovanın fikridir: "1970-ci ildən şalvar geyirəm. Amma çalışmışam ki, əzələlərim görünməsin..."

Zeynəb xanımın "tullanmış ayaqqabılarını geyənlər", özlərini ona bənzətməyə çalışanlar tamaşaçılardan sevgi, rəğbət yox, nifrət qazanırlar. Kamera önündə sağa-sola, irəli-geri fırlanırlar. İstər canlı, istərsə də fonoqram altında nə oxuduqları yadlarından çıxır. çünki məqsədləri səslərini, ifa qabiliyyətlərini yox, bədənlərini açıq-saçıq paltarlarından görünən ayaqlarını nümayiş etdirmək olur. Eybəcər görüntülərin ekranlarda canlandırılmasında günahkar yayım pultu arxasında əyləşən rejissorlardır. Məhz onların diqqətsizliyi, səriştəsizliyi nəticəsində biabırçı görüntülər, kadrlar ekranlarda görünür. Dini etiqadı olan ağsaqqal-ağbirçəklər doğru olaraq mərifətsizlərə nifrət edirlər.

"Space" müstəqil telekanalının son vaxtlardakı uğurları tamaşaçıların marağına səbəb olur. Proqram yaxşı tərtib edilir, verilişlərin keyfiyyətinə ciddi fikir verilir. Yaradıcı kollektiv çalışır ki, çətinliklə qazanılan nufuzu qoruyub saxlasın. Amma... "Bazar"ları onları gözdən salır. Yəni "Bazar" verilişləri tamaşaçılara kolxoz bazarını xatırladır: "Təzə kartof, kələm, xiyar var, tez gəlin, sizlərə qalmaz" satıcı harayını yada salır. Bilərəkdən adını çəkmirik, verilişin aparıcısı bazar satıcısından daha çox hay-küylüdü, geyiminə diqqət yetirmir, ağlına nə gəlirsə danışır. Fikirləşmir ki, ona baxanlar, dediklərini eşidənlər var.

Televiziya boş, mənasız, yersiz bağırtını, şit, bayağı şıltaqlığı əsla sevmir. Aparıcıların normanı, etikanı gözləmələri əsas, vacib şərtdir. Yeri gəlmişkən, sözügedən kanalda lent montajına fikir verilmir. Proses başdansovdu aparıldığından məna, məntiq itir.

Daha bir vacib məsələ barədə. Başa düşürük, reklam şirkətin gəlir mənbəyidir. Lakin onun da yerləşdirilməsi, nümayişi nəzərə alınmalıdır. İfaçının ağzı açıq, çıxışçının fikri yarımçıq qalır ki, bəs reklam göstərilir. Bu hal heç bir standarta, etikaya uyğun gəlmir.

ANS telekanalının bir çox verilişlərinə, xüsusən xəbərlər - inofrmasiya proqramına tamaşaçılar həvəslə baxırlar. Operativlik bu proqramın əsas qayəsidir. İnternet vasitəsilə dünyada baş verən olaylar da seyrçilərə çatdırılır. Ancaq kanal bəzən bağışlanası mümkün olmayan səhvlər də edir. "Dahilərin divanı" verilişi kimi. Ermənilər dünyada təbliğat aparır ki, "Sarı gəlin", "Sona bülbüllər" mahnıları, "İnnabı", "Tərəkəmə" rəqsləri bizimdir. ANS də təbliğ edir ki, Məhəmməd Füzulinin heç milliyyəti bəlli deyil. Əgər həmin verilişə qan düşmənlərimiz baxıblarsa, yəqin tezliklə elan edəcəklər ki, azərbaycanlılar doğru imtina edirlər: Füzuli (əstəğfürullah) ermənidir. Yaxud, Mirzə Cəlil milli ədəbiyyatımızın saf, sağlam əqidəsi, vicdanıdır. Ona heç bir şər-şəbədə yapışmır.

Xalq yazıçısı Anarın "Anlamaq dərdi" əsərində belə bir epizod var: ömrünün ahıl çağını yaşayan, milli mətbuatımıza əməyi ilə şərəf gətirən Mirzə Cəlil üstündə yarpaq kimi əsdyi əlyazılarını kürəyə atıb yandırır ki, bədəni azacıq olsa da qızışsın... Belə bir təmənnasız, sağlam əqidə sahibinin müqəddəs ruhunu göynədərlərmi, ay?.. Bu, sizlərə bağışlanası mümkün olmayan günah, qəbahətdir! Unudulmaz yazıçı, ictimai-siyasi xadim Nəriman Nərimanov oğluna məktubunda yazıb ki, mənim necə şəxsiyyət olmağımı gələcək nəsillər biləcək... Siz isə üçün onu istədiyiniz kimi divana çəkib, dar ağacından asırsınız?!

İctimai televiziya barəsində Elşad Quliyevin qeydlərini oxucuların nəzərinə çatdırırıq: "Televiziya sistemi zəhmətli, axtarışlar aparmaq, tamaşaçı zövqünü, istəyini, marağını nəzərə alan, yenilik tələb edən sahədir. İctimai televiziya qısa müddət ərzində məsul işin öhdəsindən gələ bilmişdir. Kollektivin hazırladığı verilişlər hazırda dünyanın əksər ölkələrinə yayımlanır. Onlara daha artıq uğurlar arzulayıram".

Bəs AzTV-də vəziyyət necədir? Qeyd edək ki, bu kanal yarım əsrdən artıqdır yol gəlir, xidməti dünya televiziya standartlarına uyğundur, kifayət qədər texniki avadanlıqlarla təchiz olunub. Təəssüf ki, son vaxtlar yaradıcı kollektiv yeniliyə meyilli deyil. Tamaşaçı inana bilmir ki, İlham Rəhimli, Sadıq Elcanlı kimi fəal yaradıcıları olan kanal daha çox videotekaya müraciət edir, 30-20 il əvvəlki lent yazılarını ekranda göstərir. Bu bir tərəfdən yaxşıdır: milli televiziyamızın inkişafı uğrunda can yandıranlar ehtiramla xatırlanırlar. Digər tərəfdən də tamaşaçılar düşünürlər: bəs müstəqil dövlətimizin tərənnümü ilə əlaqəli bədii ekran əsərləri nə vaxt yaranacaq?!

Elşad Quliyevin fikrini xatırlayırıq: "...Teleradio Şurası adlı qurum yaradılıb, amma bu qurumun yaradılmasında müəyyən tələskənliyə yol verilib. Şuranın nə huquq, nə də səlahiyyət konturları dəqiq göstərilməyib. Telekanallarla əlaqəli neqativ hallara qarşı əslində bu qurum mübarizə aparmalıdır..."

Telman MEHDİXANLI

Təzadlar.- 2009.- 2 aprel.- S.13.