31 il əvvəlki Vaqif Cəbrayılzadə

Arxivimi araşdırarkən gözümə bir material dəydi. Vaqif Cəbrayılzadənin ilk kitabı haqqında qeydlərimdir. O zaman Moskvaya gəlməyim ərəfəsinə düşdüyündən bu məqalə çap olunmamış qaldı. Mənə elə gəlir ki, otuz bir bundan qabaq yazılmış bu məqalə indi də Vaqif Bayatlını tanıyan oxucular üçün maraqlı ola bilər. Onu dəyişiklik etmədən oxucuların nəzərinə çatdırıram.

Yanvar, 2009, Moskva.

Sultan Mərzili

...İlk kitab ilk addım kimidir. İlk addım hələ insanın gələcəyi haqqında heç nə demirsə, ilk kitab müəllifin yaradıcılığı haqqında çox şey deyir. Təəssüf ki, çox kitablar var ki, ilk, yaxud sonrakılığından asılı olmayaraq, haqqında heç nə deyə bilmirsən. Ona görə ki, hətta zəiflik ölçüsündən də aşağı səviyyədə olur və belə kitab müəllifləri başqa tənqid olunmuşlara baxanda özlərini çox xoşbəxt hiss edirlər.

"Tənha ulduz altında" V. Cəbrayılzadənin ilk kitabıdır. Kitabı vərəqlədikcə inanırsan ki, "Yazıçı" nəşriyyatı xeyirxah bir iş tutub.

Kitab N.Nərimanovun xatirəsinə həsr edilimiş "Böyük insanın şəkli" şeiri ilə açılır. Bu şeiri həm də Vaqifin proqram şeiri hesab etmək olar.

Böyük dəryaları,

böyük səhərləri,

böyük insanları daşıdıqca,

böyüyür insan ürəyi.

Kitabdakı şeirlərin nisbətindən də görünür ki, şairin xırda hisslərdən daha çox Böyük problemlər düşündürür. Bu gün daha aktual səslənən müharibə və sülh problemləri də bunların başlıcasındandır. "Bir göyərçin qanadı altda", "Min illərin uşağı", "Ağ yaylıq ağ gündü oğul", "Bir ocaq başında", və s. şeirləri bu qəbildəndir. Şair bir neçə misra ilə bir lövhə yarada bilir:

hərəsi bir nişanda, bir adda,

bir bağça uşaq

gəzir bir göyərçin qanadı altda.

("Bir göyərçin qanadı ailtda")

Bu göyərçinin Pikassonun sülh rəmzinə çevrilmiş ağ göyərçini olduğuna şübhə yoxdur. Yaxud da üzünü min illərin davasına tutub:

Ya min illərin uşaqlığını

al qolların üstünə --

bəlkə bağışlanasan. (Min illərin uşağı) - dedikdə Xatın kəndində qoyulmuş qucağında həlak olmuş körpəsinin cəsədini tutan ana heykəli gözlərimizdə canlanır. Bu min illərin uşağı həm də simvoldur, məsumluğun, günahsızlığın, körpə kimi qayğıya ehtiyacı olan dünyanın simvolu.

Oxucu yaddaşına nüfuz edə bilməsi, onun qəlbinin, hisslərinin dərin qatlarına təsir etmək V.Cəbrayılzadənin müvəffəq olduğu uğurlu cəhətlərdəndir. Folklordan, nağıllarımızdan süzülüb gələn ifadələr, dil şirinliyi bir sıra şeirlərin orjinallığına, maraqla oxunmasına səbəbdir.

İtirib xan bulaqlar

Aslan yatışlı dağları

Keçmişdən gəlir bu çən.

("Yenisey" şeirindən) 

Anam mən xalıq deyiləm,

Dəryada balıq deyiləm.

("Bu dünyada" şeirindən)

V.Cəbrayılzadənin söz palitrası rəngarəngdir; incə mübaliğələr yarada bilir.

Dənizdə boğulub ölmüş gəncin xatirəsinə həsr olunmuş şeirdə belə misralar var:

Sıçrayıb çıxardı, qalxıb çıxardı,

ağırlıq eylədi -

o gül üzündəki xalı qoymadı.

Yaxud:

Dünyanın bütün torpaqları

doldurmazdı o qocanın

üz qırışlarını.

Bənzətmələrindən nümunələr: "Bir isti yay gecəsi yağmur kimi sevdilər məni","Su kimi torpağa çəkildi getdi", "gilənar yağış", "yosun-yosun saçlar" və s. Vaqifin əksər şeirlərində ay işğına tutulmuş lirik bir əhval-ruhiyyə var. Bu əhval-ruhiyyə sirayətedici və təsirləndiricidir.

Qeyd etdiyimiz müvəffəqiyyətli cəhətləri ilə bərabər, şairin şeirlərində olan bəzi nöqsanlar və kəsir cəhətlərindən də söz açmaq bizcə onun gələcək yaradıcılığı üçün faydasız olmaz.

Seirlərin formasına diqqət yetirdikdə onların həm sərbəst və həm də heca vəznində yazıldığını görürük. Bu şeirlərdə hər iki vəzndən istifadə olunmuş, vəznlər arasında dəqiq sərhəd yoxdur. Bu həm şairin öz yaradıcılıq xüsusiyyəti, həm də son illərdə ümumi poeziyamız üçün xas olan cəhətlərdəndir. Lakin bununla belə, müvəffəqiyyətli hesab oluna bilən şeirlərdə daxili bir ritm, intonasiya hesabına şeirin bütövlüyü təmin olunur. "Dəniz kimi adamlar", "Dağlardan da güclü", "Axşam tramvayında" və s. şeirləri.Təəssüf ki, bu sözləri "Başsız atlının nağılı", "Sabah bəlkə də", "Qara çırağın işığı", "Donurdu Hadinin əlləri", və s. şeirləri haqda demək mümkün deyil.

Bəzən sözçülüyə uymaqdan şeir bədii siqlətini itirir, adi ritorikaya bənzəyir. Məsələn:

Atlı qamçıladı atı,

Od çıxırdı atın ağzından.

Donurdu Hadinin əlləri ,

Qaça-qaça soxdu əlini (?!)

atın ağzına.

Atlı qamçıladı atı,

at qaça-qaça

yumdu ağzını.

Donurdu Hadinin əlləri.

Bu göstərdiyimiz parçada yeganə bədii priyom, vasitə, "Atlı qamçıladı atı" və "Donurdu Hadinin əlləri" misralarının təkrarıdır. Göründüyü kimi o da kömək edə bilməmişdir. Bu həm də onu göstərir ki, özlüyündə folklora müraciət müsbət hal sayılsa da, (atlı obrazı Xıdır İlyasın prototipidir) hər necə gəldi ola bilməz. Bu cür nöqsan, bütövlükdə müvəffəqiyyətli hesab oluna bilən "Min illərin uşağı" şeirinə də aiddir:

Təzədən o ölkə

Bu ölkəni yıxır,

Xəz aparırlar,

Xəzinə aparırlar,

Təzə növ sürmə aparırlar.

Bu ölkədən o ölkədəki

Gözəllərin gözünə.

Bu misallardan görünür ki, şair həm də şeirlərində çox vaxt qafiyə sisteminə etinasızlıq göstərir, orjinal qafiyələr yaratmağa çətinlik çəkir. Ədalət naminə onu da qeyd etməliyəm ki, "Bir qızın telləri", "Tənha ulduz altında", "On yeddisində bir qız", "Torpağım da qısqanacaq"və s. şeirlərdə ritm məzmunla vəhdətdə olduğundan qafiyəsizlik nəzərə çarpmır.

Bəzən şeirlərdə yerli-yersiz "əcəl atı", "fələk", "mələk", "alın yazısı", "tanrı", "allah" kimi söz və ifadələr heç bir yeni çaları görünmədən işlədilir:

Fələyin üzü gülsün

su tökülsün arxına

arxının çarxına

suyu gülsün.

("Fələyin üzü gülsün" şeiri)

Belə mücərrəd və köhnəlmiş, sicilləmə xarakterli misralar şairin nöqsanıdır.

"Səttar Bəhlulzadənin dəfni" adlı təsirli şeir belə misralarla bitir:

çox ölüm, ölüm deyirlər,

ölüm deyilən şeyə inanmıram mən.

Şair ölümü inkar etməkdə haqlıdır, lakin burada bədii sübut görünmür. Bu fikrin sübutunu yalnız başqa bir şeirdə görürük:

Hamı səni unudanda

bu yalanlı dünyada

ölümün gerçək olur.

("Unutdular, məni unutdular")

Bədii əsərin çoxmənalılığı onun müvəffəq cəhəti hesab oluna bilər, bir şərtlə ki, bu çoxmənalılığın özündə də müəllif münasibəti, yəni baş məna duyulsun. Ədəbiyyatda mücərrədçiliyi yalnız bu mənada qəbul etmək mümkündür.

"Başsız atlılar nağılı", "Unudulmuş şəhər", "Bir yarpaq göyüzü yaşar", şeirləri isə ayrı-ayrı uğurlu detallarına baxmayaraq, mücərrəddir, müəllifin nə demək istədiyi bilinmir. Müəllif bəzən öz-özünə zidd çıxır:

ağlaşmalar sızlaşmalar

arvadların peşəsidir.

("Dəniz kimi adamlar")

çox nahaq deyirlər ağlamaz kişi,

Kişi də insandı, könlü-gözü var.

("Qardaşımın üzü köməyim olsun")

Bütün bu qeyd etdiklərimiz, eləcə də etmədiklərimiz bəzi nöqsanlarına baxmayaraq, "Tənha ulduz altında" dayanmış şairin istedadına inanırıq. ümidvarıq ki, onun yeni-yeni kitabları yeni yaradıcılıq pilləsi olacaq.  

1978-ci il, Bakı.

Redaksiyadan: Bu yazını həm də ona görə dərc etdik ki, oxuyub dəyər verəsiniz- istedad nəyin bahasına olursa-olsun üzə çıxır və ümidləşir, ümidləri doğruldur...

Təzadlar.- 2009.- 3-5 mart.- S.14.