Xal

Esse

“Gözü,qaşı, zülfü, xalı ki, iki cahanı aldı,

Qamu bir əmiri-hüsnün sipəhgəvü- ləşgərimi?”

Nəsimi

“Ey qibleyi-əhli-üzzi iqbal,

Rüxsari-zəminə ənbərin xal”.

Füzuli

”Ey dəhanı nəbat, ləbləri püstə,

Çəkər həsrətini bu dili-xəstə.

Xal deyil görünən ağ sinən üstə,

Bir Quran hərfidir, qaralanıbdır”.

K.A.Salik

Tanrı 18 min aləmi xəlq edəndə boş yerə heç nə yaratmamışdır. Və hər nə yaratmışsa gözəl yaratmışdır. Bunu Nizami də təsdiq edir: “Aləmi odlandırır şəkkər ləbinlə ud xalın” deyə xalı ud (həya) simvolu (pərdəsi!) kimi elə bil, sevdiyi gözəli vəsf edirmiş kimi vəsf edir.

Kəbədəki qara daş Füzuliyə görə Yer kürəsinin yanağındakı xaldır.

Bu, həm də təkcə xal deyil, Yerin (eləcə də aləmlərin) yaradılışına qoyulan son nöqtə deyilmi?

Sirri-əsma daha gizli qala bilməz mələkə,

Çünki xalı üzünün nöqtə qoyub əsmayə.

(Nəsimi)

Belə deyirlər ki, kainat bir nöqtə halındaymış. “Biq-bənq!”dən-ilkin partlayışdan sonra guya bu aləm (aləmlər) yaranmışdır. Və nə vaxtsa yenidən qayıdıb “Quran”da deyildiyi tək “büzülüb”, əvvəlki nöqtə halına düşəcəkdir.

Bu “nöqtə” lərdən biri də xaldır. İnsan Kəbədəki “Qara daş”la- qara xalla üz-üzə dayanıb tanrıya dualar oxuyur. Arzularının çin olmasını, bəlalardan uzaq olmasını bu “İlahi Müshəf”dən diləyir. Nəsimi isə bu Müshəfdən başqa bir Müshəfin də xal olduğunu bildirir. Xala inanmayanı kafir sayır: Deyir ki, insanın, gözəl yaradılmış bu gözəlin

...Xalü, xəti, zülfü...Can Müshəfidir, oxuram,

...Ey Xəttü-xalın Kəlimullah, həm Ümmil-Kitab.

...Hər kim ki, gətirmir xalu-xətinə iman,

Kafir derəm ona!

...Əzəlin sirrini şərh etmək üçün dünyada,

Xəttü xalından ona şərhü- bəyanı tapdı,

Kəşf oldu Nəsimiyə sirr xali- xətindən!

Nəsimi Əbcədi xaldan öyrənmişdi:

...Zülfü xalından Nəsimi Əbcədi qıldı tamam.

Nəsimi xala müxtəlif mənalar verməkdən sanki doymur, deyir: “Bəbəksiz qalsın ol göz kim, xalın qədrini bilməz”.

Şah Xətayi hüsn dəftərində səhvən qaralanmış hərfi görüb, hesab etmişdi ki, bu “Bismillah” deməyə bərabərdir:

Dəftəri hüsnündə şol hərfi-xəta xalın sənin ...

Bismillah-Rəhmanir-rəhim olmuşdur.

Yaxud Xətai heç bir şeylə onu tora salmağın mümkün olmadığını zənn edəndə məlum olmuşdu ki, artıq çoxdan tordadır. Danə xalın üzündən!

Danədir xalı onun, həm zülfüdür dam, mənə.

“Kəbə rüxsarın, həcər xalındı” deyən S.Ə Şirvani xallı gözələ bu dünyaya məndən olsaydı gəlməzdim, xalının xətrinə gəldim, söyləmişdi:

Bu dami-eşqə məni saldı daneyi-xalın,

Firib verməsə idi o danə, gəlməz idim.

Adəmin behişti bir buğda dənəsinə satdığı hamıya məlumdur. S.Ə Şirvani cənnətini gözəlin xalına satmağa hazırmış:

Behişti verdi Adəm daneyə,

Mən daneyi-xalə...

S.Ə.Şirvani gözəlin üzündəki xala aşiq gözüylə baxaraq onun Kəbənin üzündəki xaldan-Həcərül-Əsvəddən üstün olduğunu demiş, onu gözəl üzündəki xaldan bir nişanə saymışdır:

Etməzdi heç kəs Həcərül- Əsvədi təvaf,

Gər olmsaydı üzdəki xalın nişanəsi

Seyid Əzim gözəlin üzündəki xala o qədər aşiqdi ki, gözələ sənin xalın olan, yerdə bizim özgə nigaha ehtiyacımız yoxdur, deyərək, “Xalınla nigah eyləmişəm.” qərarını vermişdir.

Göz görmək, qulaq eşitmək üçündür, kirpiklər gözün sipəridir.

Bəs onda xal nədən ötrüdür?

Sözsüz ki, əsl gözəli xalsız təsəvvür etmək olmur: Axı “Qara daş nazlı gözəllər xalıdır”.(Xaqani) M. P.Vaqif də xalın Kəbədən əskik olmadığını bildirmişdi:

Vaqif, yarım deyil ol Kəbədən kəm,

Xalı-Həcərül -əsvəd, dəhanı zəm-zəm...

Yardan söz düşəndə xaldan ki, danışmadın, üzdən, gözdən, qaşdan, zülfdən ki, söhbət açmadın, onda nədən danışmış oldun ki,?

Onda yardan, gözəldən, gözəllikdən danışmadın demək!

Dastanlarımızda Qurbani və Abbasın yarı da xallıdır.Haqq aşığı Abbas Tufarqanlı öz yarını qızlar içində qoşa xalından tanımışdı:

Gözəllər içində bəsli-bəllisən,

Tərlan cilvəlisən, yüz xəyallısan.

Ağ sinəsi bir cüt qara xallısan,

Görcəyin tanıdım oradan səni!

Qurbani də haqq aşığıydı. Onun da göz evi örtülü, könül evi açıq idi.

Qara vəzir onu dolaşdırıb şahın gözündən salmaq üçün bir neçə dəfə imtahana çəkir. Qurbanini sarayda bir otağa salıb gözlərini bərk-bərk bağlatdırır, qırx cəllada üzün tutub deyir:

- Əlinizi qoyun qılıncın dəstinə. Görək nə baş verdiyini biləcəkmi? Münəccim deyil, rəmmal deyil, nə biləcək!

Amma Qurbani hər şeyi olduğu kimi, gözü bağlı halda görür və deyir.

Bu dəfə qılıncın dalını ona tərəf çevirirlər.

Aşıq bunu da bilir.

Qara Vəzir aşığı 3-cü dəfə sınağa çəkmək üçün qızı Nigara üz tutur:

- Qızım, indi sən tədbir tök.

Qız dedi: - Dədə, Pəri xanımın çənəsinin iki tərəfində qoşa xal var, ürəyimizdə gəl onu tutaq, görək biləcəkmi?

Qurbani bu müəmmanı da açır. Deyir:

Ala gözlü, şirin sözlü məhbubun

Zənaxdanı dörd şölədi, xal olur...

Xalla bağlı ən çox yayılmış əhvalatlardan biri Teymurlənglə Hafiz arasında olub. Teymurləng Hafizin “Əgər ol turki-Şirazı, bizə lütf etsə pünhanı, o hindu xalına verrəm Səmərqəndlə Buxaranı” misralarını eşidəndə qəzəblənib, şairi cəzalandırmaq istəyib. Lakin şair məharətlə vəziyyətdən çıxa bilib. Deyib ki, “Ey dünyanın Fatehi, mən elə deməmişəm, demişəm ki, o gözəl qəlbimi ələ gətirsə, onun qara xalına Se mən qəndu (üç batman qənd) və do xurmara (iki xurma) bağışlaram.

Guya Teymurun bu cavabdan xoşu gəlib və soruşmuşdur ki: “ Doğrusunu söylə, əgər o şəhərlər sənin olsaydı, o gözələ bağışlardınmı?” Hafiz bunun cavabında “Əgər var-dövlətimi gözəllərə bağışlamasaydım,bu günə qalardımmı?” deyərək köhnə paltarını Teymura göstərmişdi.

Hafiz bir həqiqəti də etiraf etməyə məcbur olmuşdu; altı cəhətin altısında da zülfü və xalı gördüyünü gizlətməmişdi.

Fəryar ki, bənd etdi məni altı tərəfdən,

Zülf ilə Xəttu xal, yanaq, çöhrəvi zülf.

Hafizə görə xalı görən “ovçular” özləri şikar olurlar.

Yox bir könül ki, zülfün ilə xalın görüb,

Dünyada olmasın o, şikarı gözəlliyin.

...Bənd etdi işvə ilə min qəlbi qara xalın.

...Heç bilirsən könlümü nə üçün çox istəyirəm?

Bir nişandır mənə hindu xalının nəqşindən!

Qara xala farsca hindu xal deyirlər Hindu -qara qul anlamındadır. Onda Kəbədəki qara daş (qara xal!) Allahın qulu anlamına gəlir.

Səlyanlı şair Əbulhəsən Vaqif də qəzəllərindən birində hindu- xaldan danışmışdır:

Xal düşmüş üzünə, mərdumi-çeşminə baxır,

Şah hüzurunda durub sanki qulami-hindu!

Şair demək istəyir ki, üzündəki xal deyil, sanki şah hüzurunda ( Allah dərgahında!) bir qara qul (Tanrı qulu) əmrə müntəzir durub boylanır.

Xaqani qara daşı islamın ilk müəzzini qara dərili qul Bilalla müqayisə etmişdir:

Bilaltək dayanan qara daşa bax,

Zahiri qaraca, batini parlaq!

O bir daş deyildir, qızıl misaldır,

Kəbənin üzündə o, qara xaldır!

Xaqani Kəbənin qara daşını da Allahın qulu hesab etmiş, özünü Allahın “qulunun qulu” adlandırmış, “qara daşın (qara Xalın!) olmuşam qulu,” demişdir.

Xaqani “Əsl gözəlin üzündə lalətək vardır qara xal” deməklə sanki özündən (və sözündən!) tam razı qalmamış, daha tutarlı bənzətmə tapmağa cəhd etmiş, yazmışdır:

Kim görsə üzündə o qara xalı,

Deyər: hindli odda oturub yanır.

Salman Mümtaz “Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları” kitabında bayatılardan söhbət açanda təxəllüslü bayatıların olduğunu da ayrıca vurğulayır. Qurban adlı bir müəllifin də adını çəkir, bayatılarından misal gətirir. O bayatılardan birində də xaldan danışılır:

Qurban, mənzil o xalı,

Döşənibdi o xalı.

Zülfün əcəb xaindir,

Gizləyibdir o xalı!

Özgə vaxtı zülfü böyük məhəbbətlə tərənnüm edən aşiq (lər) birdən hirsindən acığını zülfün üstünə tökərək,hətta onu xain adlandırır. Ona görə ki, xalın üstünü örtmüşdür.

Sən demə, Sarı Aşığın da yarının Xalı varmış:

Aşıq qara yaxşıdı,

Xalı qara yaxşıdı.

Düşmənlər al geyinsin,

Mənə qara yaxşıdı!

Aşıq (aşiq) ürəyinin böyüklüyünə baxın. Sevgilisinin qara xalının xətrinə, düşmənlərin al geyinməyinə, özününsə qara geyinməsinə hazırdır!

Ərəb dilində üzdəki xala bən (bənək) deyilir.

Nəsimi rübailərindən birində üzdəki xalın necə xətakar bir padşah olduğunu vurğulayır:

Nafeyi-Çinü xətadır bənlərin,

Daneyi-damu-bəladır bənlərin.

Məcməri-şəmi-səfadır bənlərin,

Məliki-Rumi padişadır bənlərin.

Xalq arasında xal haqqında məşhur olmuş bir rəvayət də dolaşmaqdadır:

...Özündən deyən, döşünə döyən bir aşıq varmış. Arazın o tayından bu tayına gəlib meydan sulayırmış.

Neçə aşığın sazını əlindən alıb pisikdiribmiş. Xəbər Sarı Aşığa çatanda gedib onun qarşısına özü çıxır.

Deyişirlər. Özündən basan aşıq deyir:

Aşıq, bənək-bənəkdir,

Üzün bənək-bənəkdir.

Mənə de görüm aşıq,

Araz neçə sənəkdir?

Aldı görək, Sarı Aşıq nə dedi:

Aşıq, bənək-bənəkdir,

Üzün bənək-bənəkdir.

Çağır Araz dayansın,

Deyəcəm neçə sənəkdir!

Bununla da meydan sulayan aşığın səsi xırp kəsilir. Sazı əlindən alınır.

Yanıq Kərəmin də nədən bəxti gətrməsə də xal sarıdan işi “sarıyıb”mış.

Xalı görən kimi coşub oxuyurmuş:

Çox sevirəm ağ üzünün xalını,

Qoy bir əmim ləblərinin balını.

Sağ əlimnən sıxım məmən solunu,

Qoy gəlsin yerinə imanım, Əsli!

Sevgisinin şiddəti ucundan gözəlin xalına qiymət qoyan aşiqlər də olub.

Məsələn, belə:

Zülf uzun, üzə dəyər,

Hörüyü dizə dəyər.

Yaxandakı cüt xalın,

Beş min beş yüzə dəyər.

Yaxud aşiq öz sevdiyini onun xalına görə qısqanıb:

Mən aşıqam Xalxala,

Xub yaraşır xal xala!

Tanrıya rəvadımı,

Sevdiyimi xalx ala!

Qaracaoğlan da hər gözəli öyüb ona şeir qoşmurmuş. “Gərdan açıq, xalların çox” dediyi gözələ üz tutub, deyirdi ki: “Ala gözlü xallı dilbər, Xəlvət danış, söz edərlər”. Bununla da ürəyi soyumur deyirdi ki: “Gözəl, sənin üzündəki xallar mən olam, mən olam!”

...İrəvanda toydu.

Xanəndə toyu olan qızı görəndə mat qaldı. Elə bil ki, İrəvandakı qızların, gözəllərin üzündə nə xal vardısa, hamısını götürüb “yapışdırmışdı” üzünə!

Xanəndə elə oradaca ürəyində təzə mahnı bəstələdi. İlkini də həmin toyda oxumağa qərar verdi. Başladı oxumağa:

İrəvanda xal qalmadı,

O xal nə xaldı,

Üzə düzdürmüsən?

De görüm, nə xaldı,

Üzə düzdürmüsən,

Hal mənim,

Xal mənim,

ixtiyar mənim.

Xalxa nə borcdu,

Üzə düzdürmüşəm,

Yarım deyibdi,

Qoşa düzdürmüşəm!

Digər məşhur bir xalq mahnısında da Xal məhəbbət və ehtiramla yad edilibdir: Onun aşiqi yandırıb yaxmasından söhbət açılmışdır:

...O mah camalın...

Ağ üzdə xalın...

Yandırdı məni, a balam,

Nədir xəyalın?

Xal yalnız mahnıya dönmürmüş, həm də gözəlin yanağında çiçəkləyirmiş:

Xalına arı qonur,

Çöldən çölə yollanır.

O dəqiqə bilinir,

Aşiq üzüdür üzün!

Xal M.H.Şəhriyarı da ilgiləndirmişdi. Xala elə vurulmuşdu ki,” gözəlin xəttü xalından alıb məşqimi, Quran yazaram” iddiasına düşmüşdü.

M. Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsərində fəci məqamlardan biri də budur: Bir gün Məcnun Leylinin qəbri üstə gəlib çıxır. Ağlayır, sıxtayır, birdən baxır ki, bir qarışqa sevdiyi gözəlin qəbrinin içinə girməyə can atır, yol arayır. O, qarışqanı götürüb kənara ata, ya da öldürə bilərdi. Lakin atmır. Axı Aşiqdir! Aşiqsə kiməsə, nəyəsə toxunmaz, zülm etməz, onu öldürməz.

Məcnun başlayır həmin qarışqaya yalvarmağa ki, Leylinin:

Xalına təərrüz etmə ey mur,

Kim, bağlıdır onda canı-məchur!

Məcnun demək istəyir ki, ey qarışqa, gedib mənim yarımın xalına toxunma ki, canım o xala bağlıdır!

Xalsız gözəl, gözəliz xal olmaz.

Nə mutludur cahanda halı xalın,

Ki, yatır lalə bu reyhan içində.

(Hamidi İsfahanı)

Qazaxlı şair Əbdürrəhman Ağa Dilbazi yazır:

Nigarə, tökmə zülfi-pürxəmin xalı siyah üstə,

Rəva görmə çəkim mən bəxti qara ahı ah üstə.

Şair demək istəyir ki, nigəra, zülfünü qara xalın üstünə töküb mənə zülm etmə! Hesab et ki, onda ahı ah üstdən çəkmiş olaram, bunu rəva görmə.

Klassik Azərbaycan şairlərindən olan Mirzə Hüseyn Salari xalla bağlı çox incə mətəblər olduğunu bəyan edirdi:

Xalın sirrini mən müztər sorardım,söylədi dilbər:

Bunu təfsir qılsam gər, bu nüktə min kitab istər.

(Yəni Xalın sirrini dilbərdən soranda dedi: Bunun təfsirini etsəm, bu nüqtə -bu incə mətləbi açmaq üçün min kitab yazmaq lazım gələrdi.

Başa bir xəta gələndə və bir daha gəlməsin deyə, evdən tasaddıq çıxararlar ki,tasa-bəla bizdən uzaq olsun.

İsmayıl Bəzmi İrəvanlı) yazırdı:

Hədisdir ki, təsədduq bəlanı dəf eylər,

Dolandırıb başə, qurban elə o xala!

(Yəni belə bir hədis var ki, bəla təsəddüqlə (fitrə, nəzirlə )dəf olar. Ən yaxşı iş həmin təsəddüqü öz başına dolandırıb, öz xalına qurban etməyin olardı!)

Xal haqqında ən qiymətli fikirlərdən birini Mahmud Şəbüstəri özünün məşhur “ Gülşəni- raz” əsərində demişdir:

Hər nə bu aləmdə olmuşsa əyan,

Ancaq o günəşin əksidir hər an.

Sanki zülf, xətt, xal, qaşdır, bu dünya,

Hər şey öz yerində görünür əla!

Sən demə qara xallı ağ üzü görmək ən yaxşı gəncləşmək iksiriymiş! Səməd Vurğunun “Azərbaycan” şeirində oxuyuruq:

Hey baxıram bu düzlərə,

Ala gözlü gündüzlərə,

Qara xallı ağ üzlərə

Könül istər şeir yaza,

Gəncləşirəm yaza-yaza.

İnsanın aşiq olmasının (elə məşuq olmasının da!) sanki əsas əlaməti onun gözəl, xüsusən də xallı olmasıymış?!

Xal o qədər müqəddəsdir ki, hind gözəlləri bəzənib-düzənəndə alınlarına xal qoymağı unutmurlar. Xalın üzdə qoşa olması da bəzən xalın xalla bəzənməsi kimi yozulmuşdur.

İnsanların ən gözəli peyğəmbərlər və “adı gözəl, özü gözəl peyğəmbərimiz Məhəmməd” olub!

Gözəlin üzündəki xal onun gözəlliyindən nişan verən bir əlamət olmuşsa da, peyğəmbərimizin kürəyindəki xal peyğəmbərliyinə işarət idi. Peyğəmbərlərin xətmi Məhəmməd peyğəmbər, xalların da xətmi peyğəmbərimizin kürəyindəki xalmış bəklə?

“...Məhəmməd 12 yaşı olanda öz əmisinə qoşulub karvanla Dəməşq şəhərinə yollandı. Karvan Bəsrə adlı yerdə yolustü dayandı. Əbu Talib Məhəmmədi karvanın yanında qoyaraq, öz adamlarıyla nəsrani kahinlərinə məxsus kilsəyə getdi.

Kahinlərdən Bəheyra adlı birisi diqqət edib gördü ki, göydə bulud parçası bir uşağın (Məhəmmədin!) başı üstə fırlanıb onu günəşin yandırıcı şüalarından qoruyur. Bu qeyri-adi hadisə Bəheyranı maraqlandırdı. O, uşağa yaxınlaşdı və lap yaxın gəlib diqqətlə onun üzünün cizgilərinə baxdı. İki kürəyi arasında göyərçin yumurtası boyda bir xal olduğunu aşkar elədi.

“Bu, Ərəbistanda gözlənilən peyğəmbərdi”-öz-özünə dedi. Sonra üzünü Əbu Talibə tutub dedi:

-Bu uşaq kimdir?

-Mənim oğlumdur! -deyə Əbu Talib cavab verdi.

-Ola bilməz!- deyib Bəheyra başını buladı.

Əbu Talib əhvalatı Bəheyraya danışdı:

-Bu mənim qardaşım oğludur. Onun atası vəfat edib.

-Özüdür ki, var!- Kahin söylədi.

-Bu İsanın dediyi peyğəmbərdir. Bir bax, kürəyindəki bu xal peyğəmbərlik əlamətidir. Uşaqdan muğayət olun! Onu xata-bəladan qoruyun:”

(Bilgəz Ələddin. “Məhəmməd peyğəmbərin həyatı” kitabından).

Nəsimi deyirdi ki, Hüsn Əmirinin 4 əsgərdən ibarət bir qoşunu var . O qoşun iki cahanı almış, ələ keçirmiş və məğlub etmədiyi heç kim, heç nə qalmamışdır. Həmin əsgərlər bunlardir: Göz,qaş, zülf, xal.

Qəribədir, bu sıralamaya fikir versək, görə bilərik ki, xalın adı sonuncu olaraq vurğulanmışdır. Bu təsadüfənmi belə olmuşdur?

Yox! Yox!! Yox!!!

Xal- gözəllərin üzündə gözəlliyə qoyulmuş son nöqtədir.

Xal-Peyğəmbərimizin kürəyində son peyğəmbərliyə Allahın vurduğu möhürdür!

Qeyd: Həzrət Əli peyğəmbərin nəşini yuyata çıxaranda kürəyindəki xalın yoxa çıxdığını görmüşdü. Bu, o deməkdi ki, daha peyğəmbərimizdən sonra dünyada peyğəmbər olmayacaq. Ondan sonra bir daha dünyaya peyğəmbər gəlməyəcək!...

Barat VÜSAL

Türküstan.- 2017.- 14-20 fevral.- S.14-15.