Azərbaycan Türk fəlsəfəsindən
yarpaqlar:
QASIM BƏY ZAKİR
Azərbaycan türk mütəfəkkirlərindən
Qasım bəy Zakir (1784-1857) 1784-cü ildə Şuşa
da bəy ailəsində anadan olmuşdur. Mollaxana da təhsil alan Zakir doğma ana dili Türk diliylə
yanaşı fars və ərəb dillərini də dərindən
mənimsəmişdir. Qarabağın hakimi Mehdiqulu xanın
ona bağışladığı Xındırıstan kəndində
uzun müddət yaşayan Qasım bəyin həyatında ən
önəmli hadisələrdən biri qardaşı oğlu
Behbudun qaçaqçılığa başlaması, üstəlik
kürəkəni Əli bəy Fuladovun adının da onunla
yanaşı çəkilməsi ilə baş vermişdir.
1849-cu ildə Şuşa vilayətinin rəisi
Tarxan Mauravovun başçılığıyla Zakirin
yaşadığı Xındırıstan kəndinə
basqın nəticəsində kənd yerlə-yeksan
edilmiş, şair və ailəsi isə həbs edilərək
əvvəlcə Şuşaya, daha sonra da Bakıya
sürgün edilmişdir. Bakıdan
Şuşaya döndükdən qısa bir müddətdən
sonra, yəni 1857-ci ildə o, vəfat etmişdir.
İctimai-siyasi görüşləri. Ümumiyyətlə,
Zakir yaradıcılığında bir tərəfdən
çar Rusiyasının müstəmləkəçilik
siyasətindən də irəli gələn ədalətsizlikləri,
hüquqsuzluqları, haqsızlıqları, digər tərəfdən
isə dini fanatizmi və dini mövhumatı tənqid
etmişdir. Başqa sözlə, bu məsələlər
Zakirin yaradıcılığında daim bir yerdə nəzərdən
keçirilmişdir. Məsələn,
“Vilayətin məğşuşluğu haqqında” tənqidi-satirik
şeirində o, Qarabağda çar Rusiyasının
işğalına qədər mövcud olmuş qayda qanundan
artıq əsər-əlamətin qalmadığını
yazırdı. Bunun əvəzində ədalətsizlik
baş alıb gedirmiş, “gədə-güdə”yə bənzətdiyi
çar məmurlarından və onların əlaltılarından
şikayət edənləri danışmağa
qoymazlarmış, sözlərini kəsərlərmişlər.
Zakir yazır:
Gədə-güdə olub sahib-məsləhət
Gündüz axşamadək danışır xəlvət.
İşlərimiz
belə keçsə bir müddət,
Qədimilər olur tamam şil, axsaq.
Gündə
biri gətirir zakoni-tazə,
Fikri budu
xəlqi verə güdazə;
Bizdən
də məhrəmdir biri knyazə,
Naməhrəm, füzuli heyvərə, yanşaq.
Eyni zamanda, o, açıq şəkildə
yazırdı ki, çar məmurları kimi onların əlaltılarına
çevrilən məddah ziyalılar, ikiüzlü ruhanilər
və bəylər də xalqa zülm edirlər. Zakir yazır:
Həddən
aşıb büxlü həsəd, şərarət,
Yoldaş
yoldaşına eylər xəyanət,
Alimdə
əməl yox, bəydə ədalət,
İşlərimiz olub saf gərdən-bucaq.
Və ya:
Xanzadələr
özün çəkib kənarə,
Deyir bizdən
yoxdur sizlərə çarə;
Rəhim
getdi, pənah pərvərdigarə,
Qaralmaz kibriya yandıran çıraq.
Zakir doğru yazırdı ki, çar Rusiyası Azərbaycan
Türk torpaqlarına ayaq açdıqdan sonra bu yerlərdə
şər artıb, xeyir azalıbdır. Bir sözlə,
ədalət sözdə qaldığı halda, şər və
fırıldaq isə əməldə gerçəkləşmişdir.
Zakir yazır:
Həddən
aşıb bu viladə şərarət,
Hər kim hər iş görə - puluna minnət.
Mu qədəri
qoxdur ədlü ədalət,
Və
lakin şöhrəti-bicayə bir bax!
Burada Zakir çox incə şəkildə çar
Rusiyasının istilası nəticəsində milli və
dini haqların tapdalanmasını ifadə etməyə
çalışmışdır. Yəni artıq
müstəmləkəçilik nəticəsində
türklər öz torpaqlarında kölə, ruslarla
onların əlaltıları olan ermənilər isə
ağa olmağa başlamışdılar. Zakir
yazır:
Nə
gündə yaradıb xudavənd bizi,
Bir yana apara bilmədik izi,
Gahi
Avanesi, gahi Sərkizi,
Gahi də
Semyoni görən canımız!
Bəy ikən
adımız oldu mülkədar,
Dəxi mundan belə bizimçün nə var?
Olmazını
mükəddər, sahibixitiyar
Əvəki,
Ərtuni görən canımız!
“Divanbəyləri həcv” şeirində də Zakir yenə
çar Rusiyasının Qafqaz canişinin adından
özbaşınalıq, riyakarlıq edən divanbəyləri
tənqid hədəfi seçmişdir. Zakir yazır:
And
veribdir sizə sərdari vala,
Gərəkdir
ki, etməyəsiz heç riya
Bir kəsin
bir kəsdə gər həqiqi ola,
Yetirib həqqinə, tez salın yola.
Ancaq Zakir də yaxşı bilirdi ki, divanbəylərin
arxasında dayanan, Azərbaycan türklərinin xanından, bəyindən
tutmuş kəndlisinə qədər ədalətsizlik edən
Qafqazın canişinləri, çar Rusiyasının məmurlarıdır. Məhz
onlarım müstəmləkəçilik əməlləri
nəticəsində Qarabağda da milli adətlər, qayda
qanunlar aradan qaldırılmış, onun yerini rusların
“zakon”ları tutmuşdur. Zakir yazır:
Yox bir deyən,
ey varisi-məcmui-Qarabağ,
Səndə ağalıq qaidəsi, adəti hani?
Pişək
qoyan adını gərəkdir ola
pirşov,
Həm gözlüyə bir-bir yorulub dalda qalanı.
Ya da:
Divan demə,
hərgiz buna kim, afəti-candır,
Mən
söyləmədim, nola ki, məşhuri-cahandır.
Bizcə, şair-mütəfəkkirin çar
Rusiyasının müstəmləkəçiliyinə
qarşı çıxan fikirləri, eyni zamanda bu müstəmləkəçiliyin
ruslaşdırılma siyasəti nətiscəsində bəzi
yerli bəylər, ruhanilər tərəfindən dəstəklənməsi
birmənalı qarşılanmamışdır. Bu anlamda
yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Qasım bəy Zakir və onun
yaxınları da çar Rusiyasının hədəfi
halına düşmüşdür. Belə
ki, Zakirin zahirən Şimali Azərbaycanın
işğalı ilə razılaşdığını, əslində
isə mahiyyət etibarilə milli adət-ənənələri
və dini qayda-qanunları tapdalayan çar Rusiyasını qəbul
etmədiyini çar məmurları da görürdülər.
Xüsusilə, 1848-1849-cu illərdə xanzadələrin, bəyzadələrin
hüquqlarının əlindən alınmasıyla
bağlı çıxarılan rus “zakon”larına etiraz olaraq
Zakir yazırdı:
Çıxmadı,
qurtulaq dərdü bəladan,
Gündə bir zakuni görən canımız.
Hər
ayın başında bir yol dəyişilən
Adətü qanuni görən canımız.
Təfavüt
qalmadı gədayə, bəyə,
Barkeşlər
indi keçib yedəyə,
Qənaət
eyləsən bezə, qədəyə,
Cameyi-gülguni görən canımız.
F.b.Köçərli
də yazır ki, Zakir bir çox şeirlərində
çar məmurlarının xalqa etdiyi zülm və sitəmi
qələmə almışdır: “...Zakir divan əmələcatının
qüsurunu şairanə zikr edib, onların əvamün-nasə
etdiyi zülm və sitəmi göstərir. Burada
cayi-təəssüf və heyrət budur ki,
altmış-yetmiş sənə bundan irəli divan xidmətçiləri
xəlayiq ilə nə növ rəftar etmişlərsə,
indi o gunə rəftar etməkdədirlər. Bu müddəti-mütamadiyyədə - ki, az
qalıbdır tamam bir əsr etsin, - onların əxlaq və
adabında bir təbəddülat, bir tərəqqi əsəri
müayinə olunmur”.
Çox güman ki, ilk dövrlərdə çar
Rusiyasının ordusunda qulluq etmiş Zakirin
dünyagörüşündə sonralar kəskin
dönüş yaranmışdır. Zakir
işğalçı çar Rusiyasının buralardan
çıxıb getməsini, onların yerinə Qacarların
ya da Qızılbaşların yenidən bu torpaqlara sahib
olmasını arzulamışdır. Şairin
qardaşı oğlunun da çar Rusiyasının əleyhinə
qaçaqçılıq etməsi, üstəlik kürəkəninin
də onunla əlbir olması xəbərinin
yayılmasıyla Zakirin Qacarlara yaxınlaşması fikri daha
da geniş yayılmışdır. Çox yazıqlar
olsun ki, Zakirin bu milli ruhunun, yəni çar Rusiyasına
etirazının, bunun müqabilində Qacarlara meyil etməsini
çar məmurları deyil, eyni zamanda onun haqlı olaraq həcv
etdiyi yerli bəylərlə ruhanilər də şairin əleyhinə
hədəf kimi götürmüşlər. Bizcə,
buna ən bariz nümunə Zakirin “Mirzə Mehdiyə”
şeirində könülsüz olaraq çar
Rusiyasını tərif edərək Qacarları isə pisləməsidir.
Zakir yazır:
Məbadə
olalar qızılbaşa ram,
Yığılıb gəlsinlər Qələyə təmam.
O dövlətdən
əl çəkibdir xasü am,
Necə
ki, təbibdən mərdümi-məslul...
Bilirəm
işini mən o viranın,
Mədənidir
təqəlübün, yalanın;
Bəyi,
xanı, şahı mülki-İranın (Qacarların)
Çoxdan eyləyiblər ədldən üdul.
Ancaq bu şeirində məcburi olaraq Qacarlar dövlətini
pisləsə də, onun haqqında ortada dolaşan şayiələr
bununla nəticələnmişdir ki, işğalçı
çar məmurlarıyla onların yerli əlaltıları
birləşərək şairin və ailəsinin yalnız
doğma kəndindən deyil, Qarabağdan da sürgün
olunmasına nail olmuşlar. Bunu, Zakir Knyaz Behbutova
yazdığı ərizəsində də açıq
şəkildə yazmışdır. Zakir yazır: “Hənuz
məndən xilafi-zabitə iş baş verməyib və dəftərxanalarda
mənim adıma bihesab mərqum deyil. Nəhayət şimdi
bir il təmam olur ki, Şuşa şəhərinin Uyezdni
naçalniki knyaz Tarxan Maurovov öz ixtiyarının zoru ilə
və polkovnik Cəfərqulu ağanın təhriki ilə
bicürmü günah və bitəhqiqi məratib məni və
mənə təəllüq edən Xındırıstan kəndini
təxminən yeddi yüz atlı ilə ki, o cümlədən
Cəfərqulu ağa olsun, bir növ taxtü qarət ediblər
ki, tamam ac və möhtac qalmışıq və o zülmlər
ki, bizlərin başıına gətirib əvvəldən
axıra heç bir kəsin başına gəlməyib”. Ə.Cəfəroğlunun təbrincə desək,
bu dövrdə Zakir rusların milliyyətpərvər məhəlli
(Şimali Azərbaycan) türk başçılarının
ətrafında apardığı oyunların qurbanı
olmuşdur. Hər halda rusların Zakirin kəndini-Xındırstanı
tamamilə dağıtması, özünü əvvəlcə
Şuşaya daha donra Bakıya sürgün etməsi təsadüfi
ola bilməzdi. Bizcə də, şairin rus
hakimiyyətinə, rus qanunlarına zahiri müsbət
münasibət göstərməsi, əslində
bütün bunlarla barışmaması, eyni zamanda Rusiya əleyhinə
birləşən Türk başçılarıyla
adının hallandırılması onu rusların
“qurbanı”na çevirmişdir. Cəfəroğlu yazır:
“Azərbaycanın ən milliyyətpərvər şairlərindən
biri olan Zakir düşməni Rusa qarşı qətiyyən
boyun əymək istəməmişdir”.
Maraqlıdır ki, şairin Qarabağdan sürgün
olunması isə Aşura gününə təsadüf
etmişdir. Bu baxımdan Zakir yazırdı ki, hətta, onun
düşmənləri imamın qatillərinin yolunu tutaraq, bu
müqəddəs günü belə nəzərə
alıb heç bir güzəştə getməmişlər.
Bütün bunlara baxmayaraq, şair
ömrünün sonuna qədər çar məmurlarının
işğalçılığı və bu
işğalçılıqla razılaşaraq riyakarlıq
edən bəylərə, mollalara qarşı mübarizə
aparmışdır.
Dini-fəlsəfi görüşləri. Qeyd edək
ki, Zakirin əsas tənqid hədəflərindən biri də
ikiüzlü ruhanilər və mollalar olmuşdur. O,
riyakar ruhanilərin və mollaların cürbəcür vasitələrlə
avam rəiyyəti aldatmalarına, müxtəlif təriqətlər
altında müsəlmanlar arasında təfriqə
salmalarına qarşı çıxmışdır. Maraqlıdır ki, Zakir belə məzmunlu şeirlərinin
bir qismini məktub şəklində M.F.Axundzadəyə
göndərmişdi. O, həmin məktubların birində
yazırdı:
Üləmalar
üz döndərib xudadən,
Usanmaz bir ləhzə cövrü cəfadən.
Başı
əmamməli seyyid-molladən,
Taətdə övladır o qatmaqurşaq.
Həq
bilir ki, beli şallı hacılar,
Zəhrimar
tək xəlqin ağzın acılar;
Düşəndə
gözləməz ana, bacılar,
Bu əhldən sinədağəm, sinadağ.
Adın
qoyub kərbalayi, məşədi,
Neyləyim, peşələri yaman peşədi.
Zakirin fikrincə, dini xurafat və möhvhumatın mənbəyi
İslam dini, İslam mədəniyyəti deyil,
yalançı din başçıları, saxtakar mollalar, həyasız
dərvişlərdir. O yazırdı:
Zülmü
sitəminlə aləm dolubdur,
Əhli
beytin rəngi-ruyi solubdur,
Neçə
rövşənlər xanimanlar olubdur,
Şəba
yelda kimi titrər səndən?...
Ülaməyə
dersən föhşü latayil,
Təriqi-islama
deyilsən qayil;
Bu hal ilə
yenə çox əqli zayil,
Gəlib eşiyinə zad istər səndən.
“Zəmanənin tənqidi” şeirində də
görürük ki, şairin əsas tənqid hədəfi
yenə də din alimləri, mollalardır. O, yazırdı ki, bir məmləkətdə
haqsızlıq, ədalətsizlik, hüquqsuzluq olanda alimlər,
üləmalar buna qarşı çıxmalı olduqları
halda, əksinə bunu edənlərin yanında yer
almaları, üstəlik özlərinin də bu işin
içində olmaları doğru deyildir. O, yazır:
Üləma
talibi-arayişi--ətfalü əyal,
Füqəha rağibi-zinü nəmədü əsbü
kütəl.
Azışıb
gör necə ol jindəqəba mollalər,
Bəhri-puşək zənə imdi bəyənməz məxməl.
Tən edər
ətləsi-gərdunə sərapərdələr,
Buriya görməz idi xanələri mundan əzəl.
Ya da:
Alimi biəmələ pəndü nəsihət netsin.
Muryanə yesə pirahəni tutmaz seyqəl.
Xah bəd,
xah niku, Xaliqi bilsin, bizə nə,
Biçər
öz əkdiyini hər kişi həngami-məhəl.
Yol gedər
molla qəmi kari-vilayət hələ,
Neçə ildən bəri bir növ, olubdur müxtəl.
“Şuşa mollaları haqqında” şeirində isə
Zakir mollaların, üləmaların heç bir işə
yaramadığını, artıq xalq arasında onların
nüfuzunun qalmadğını ifadə etmişdir. Bu cür
üləmaların, mollaların pis əməlləri nəticəsində
xalq arasında mədrəsələrə rəğbətin
də azaldığını yazan Zakirə görə,
üstəlik ayrı-ayrı təriqət (şeyxilər,
üsulilər və b.) mollaları da bundan susi-istifadə edib
iğtişaşa səbəb olurlar. Zakir yazır:
Var idi mədrəsəyə
rəğbəti xəlqin, qovğa
Düşdü nahaq yerə ortaya bu axşam yenə.
O qədər
keçmədi ki, sülh binası pozulub,
Bir-birə şıllaq atar Şeyxəki-əyyam yenə.
Duş həmkasəvü
həmsöhbət idi, eylərlər
Haliya
bir-birinin küfrünü elam yenə.
Faiq Ələkbərli (Qəzənfəroğlu)
Fəlsəfə İnstitutunun
aparıcı elmi işçisi,
dosent, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru
Türküstan.- 2018.- 5-11 iyun.-
S.6.