Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
yaradıcılığında Cənubi Azərbaycan
mövzusu
Azərbaycan prezidenti cənab
İlham Əliyevin fərmanı ilə XX əsr tariximizdə
şanlı səhifə açan, Şərqdə ilk
Demokratik Cümhuriyyətin 100 illik yubileyi Azərbaycanın
bütün bölgələrində qeyd olunur. Bu unudulmaz
tarixin ən böyük önəmi ondadır ki, o, Yaxın
və Orta Şərqdə Azərbaycanı müstəqil,
demokratik, suveren bir dövlət kimi dünyaya
tanıtdırmış oldu. Buna görə o tarixdən
aylar, illər, qərinələr ötsə də o Azərbaycan
tarixinin milli təfəkküründə, qəlbində
unudulmaz və həmişə xatırlanan tarixi hadisə kimi
yaddaşımızda qalacaqdır.
Cümhuriyyətin 100 illik tarixi yubileyində bu cümhuriyyəti
yaradan, onun uğrunda böyük fədakarlıq göstərmiş
insanları - Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni, Fətəli
Xoylunu, Əlimərdan bəy Topçubaşovu, Xəlilbəy
Xasməmmədovu, Nəsib bəy Yusifbəylini, Əkbər
ağa Şeyxislamı və bu sırada başqalarını
yad etmək, onların müqəddəs ruhlarına rəhmət
demək bizim hər birimizin borcumuz və vəzifəmizdir. Bu
böyük insanlar sırasında cümhuriyyətin banisi,
böyük milli ideya, məslək və dönməzlik
nümunəsi olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin
xüsusi yeri vardır. Bu yer onunla ölçülür ki,
o, Cümhuriyyətə şərəflə
başçılıq etmişdi. Həm də bu yer onunla
ölçülür ki, o dünyasını dəyişib
haqq dünyasına qovuşandan sonra biz nəsillərə
çox qiymətli və əvəzolunmaz, zəngin bir irs
qoyub getmiş. Onları neçə-neçə cildlərə
sığan və bizə Azərbaycanın yenidən müstəqilliyə
qovuşduğu günlərdə belə yol göstərən
mayakdır.
Məhəmməd Əmin irsində İran mövzusu, bu
mövzunun tərkib hissəsi sayılan Cənubi Azərbaycan
mövzusu xüsusi yer tutur. Neçə-neçə tədqiqatın
mövzusu ola bilən bu mövzunu bir yazıda əhatə etmək,
orada qoyulmuş məsələləri yetərincə tədqiq
edib ortaya gətirmək mümkünsüz bir işdir. Buna
görə oxuculara təqdim olunan bu yazıda Məhəmməd
Əminin yazılarında Cənubi Azərbaycanla, onun
coğrafi, elmi, siyasi, iqtisadi və mədəni problemləri
ilə bağlı daha müasir məsələlər üzərində
dayanacağıq. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin
yazılarında Cənubi Azərbaycanın
etno-coğrafiyası: Cənubi Azərbaycanla bağlı
(coğrafi, tarixi, iqtisadi, mədəni və s.) məsələlər
onun 40-dək İrandan məktublarında və bir sıra
yazılarında şərh olunur. Onun İranın bu bölgəsi
haqqında ətraflı yazıları “Türk yurdu”,
“İrşad” və “Əbilülrəşid” dərgilərində
çap etdirdiyi silsilə məqalələr ətraflı
verilmişdi (1). Məhəmməd Əmin o zaman 9 milyon əhalisi
olan İranı çoxmillətlli və çoxsaylı
etnoslardan ibarət olduğunu yazır ki, bu əhalinin də
üçdə birini, təqribən 3 milyondan çoxunu Azərbaycan
türklərinin təşkil etdiyini deyir(2). O, Azərbaycan
türklərinin Arazın sağ qolundan Culfa, Cərgər, Ələmdar,
Xoy və Mərənddən başlamış Tehran
yaxınlığındakı Kərəc, Zərənd, Xar,
Vəramənd, Həmədan və onun ətrafınadək
yaşayış məntəqələrində
yaşayanların əksəriyyətinin türk olduğunu
yazır. İran ərazisinin üçdə birini təşkil
etdiyi bu bölgələrdə yaşayanların özünəməxsus
tarixləri, mədəniyyətləri, dil, adət-ənənələrinin
və milli xüsusiyyətlərinin olduğunu qeyd edir.
Mişev, Səhənd və Savalanın əhatəsində
yerləşən Təbriz şəhərinin bu ərazidə
ən böyük elm, mədəniyyət və sənətkarlıq
mərkəzlərindən biri olduğunu yazır. Şəhərin
əhalisinin o zaman 250 min nəfər olduğunu və hər
kv. km-ə 31 adam düşdüyünü deyir. Burada
yaşayan əhalinin xeyli hissəsi ticarətlə məşğul
olsa da, toxuculuq, fərş emalatxanaları, dəmirçilik,
başmaqçılıq, dabbağlıq, dülgərlik,
ağac oyma işləri və s. burada geniş
yayılmış əl sənəti işlərinin
mövcud olduğunu qeyd edir.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
öz yazıları
nda Qaşqay və Xorasan ətrafındakı əhalini
türk etnosuna daxil edərək onları xalis türk hesab
edir (3). O, Qaşqay türkləri haqda daha geniş məlumat
verir. O, Qaşqay və Xorasan türklərini Azərbaycan
türklərinin bir qolu hesab edir. Onların tarixi olaylar nəticəsində
Azərbaycan ərazisindən ayrı düşmələrinə
baxmayaraq onlar bir türk olaraq öz milli kimliklərini, dillərini,
adət-ənənələrini qoruyub saxlamışlar.
Qaşqayların 8 qoldan ibarət olduğunu yazan Məhəmmədəmin
sayca o vaxt 350 min nəfər olan Qaşqay elləri əsasən
Şiraz ətrafında məskən salmışlar.
Ümumiran ərazisində “Qaşqay eli” kimi tanınan
türk mənşəli bu əhali toplumu öz milli adət-ənənələrinə
sadiq qalmış, onu bütün yad təsirlərdən
qoruyub saxlaya bilmişdi. Qaşqayların məişətindən
danışarkən onları çoxuşaqlı ailələrdən
ibarət olduqlarını qeyd edir. Əsasən
çadırlarda yaşayan bu insanlar Şirazın dağ ətəyində
məskunlaşır, ilin bir hissəsini yaylaqlarda, bir hissəsini
qışlaqlarda keçirirlər (4).
Qaşqay türk tayfaları haqqında ilk dəfə yetərincə
yığcam, ətraflı məlumat verən Məhəmməd
Əmin Rəsulzadənin “Türk yurdu” qəzetində və
“İrşad” dərgisində çap etdirdiyi silsilə məqalələrində
bu haqda geniş bəhs edir. Bu məqalələrdən bəlli
olur ki, Qaşqay qadınları ailəsinə,
uşağına bağlı olan, həyat yoldaşına vəfalı
və hətta təsərrüfat işlərində onun
yaxın köməkçisi olur. Qaşqay qadını ailənin
məişət işlərini yerinə yetirməklə
yanaşı yunu əyirməkdə, boyamaqda və kiçik
həcmli belə adlanan “Qaşqay türk xalçaları”
toxumaqda çox mahir olurlar. Onların toxuduqları
xalçalar öz bədii tərtibatına, ornament, rəng
çalarlarına, ən başlıcası keyfiyyətinə
görə bazarda yaxşı satılır və
çoxsaylı müştəriyə malik olur.
Qaşqaylar öz ana dillərinə, milli adət və ənənələrə
çox bağlı olan türk cəmiyyətidir. Qaşqay
kişiləri bir dəfə evlənər və
xanımlarına vəfalı olurlar. Qadınlar üzü
açıq kişilərlə birlikdə məclislərdə
iştirak edə bilərlər. Qaşqaylarda toy və yas mərasimləri
Azərbaycandakı türklərə uyğun və oxşar
olur.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin
yazılarından məlum olur ki, Qaşqaylar Cənubi Azərbaycandakı
türklərin bir qoludu və Çingiz xan İranı istila
etdiyi zaman Fars əyalətində həmişəlik məskunlaşmış
türklərdi.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1906-1911-ci illərdə
İranda olarkən öz yazılarında Cənubi Azərbaycandakı
siyasi durumdan, məşrutə inqilabından, bu inqilabın rəhbəri
olmuş Sərdari Milli Səttarxandan və onun
silahdaşlarından ətraflı və məhəbbətlə
bəhs etmişdi (5). O, XX əsrin əvvəllərində
İranda xalq hərəkatının dirçəlişində,
millətin oyanmasında və rejim əleyhinə mübarizəyə
qoşulmasında Məşrutə hərəkatının
xüsusi rol oynadığını qeyd edir və bu işdə
üzvlərinin böyük əksəriyyətinin azərbaycanlı
türklərdən ibarət olduğu belə adlanan
“İranlıların sosial demokrat” firqəsinin təşkilatçılıq
və təbliğatçılıq işlərinin önəmi
üzərində xüsusi dayanır. O, yazır ki, bu
partiyanın üzvlərinin çoxu Qafqazda olmuş, işləmiş
və müxtəlif siyasi cərəyanlardan qidalanmış
cənublu fəhlə və sənətkarlar olmuşlar.
Sosial Demokrat Firqəsinin Təbriz qolunun kütləni təşkil
etməkdə, şahlıq diktaturası əleyhinə,
konstitusiya uğrunda mübarizədə, məşrutəçiləri
əsas hədəfə istiqamətləndirmək işində
cəsarətli və dönməzliyini xüsusi qeyd edir. Səttarxanın
başçılığı altında məşrutəçilərin
inadlı mübarizəsi qarşısında geri çəkilmək
məcburiyyətində qalan Müzəffərəddin şah
son hesabda ölkədə konstitusiyalı
şahlığın yaradılmasına razılıq verir.
Bu İran tarixində çox böyük siyasi hadisə idi.
Lakin ata Müzəffər öləndən sonra şahlıq
taxtına yiyələnmiş oğul Məmmədəlinin
xalqın əleyhinə olan əməllərinə qiymət
verən M.Rəsulzadə yazır: İran tarixində ilk dəfə
olaraq konstitusiyanın qəbuluna və parlamentin
çağırılmasına razılıq vermiş Müzəffərəddin
şahdan fərqli olaraq Məmmədəli şah
konstitusiyanı rədd etmiş, parlamenti qovmuş və
üstəlik olaraq qəddarlıqda ad
çıxarmış Mirzəlixan Atabəyi baş nazir vəzifəsinə
gətirmişdi. Bundan sonra parlament qovulmuş, fəal
demokratları dara çəkdirmişdi. Şahın
haqsız əməllərinə dözməyən türk
balası, məşrutəçi Abbasağa baş naziri
terror edib öldürmüşdü. Abbasağanın dara
çəkilməsinin 40-cı günü Tehranda yaşayan
10 min nəfərdən çox azərbaycanlı türklər
mövcud rejimə qarşı protest əlaməti olaraq əzəmətli
mitinq keçirmişlər.
Məhəmməd Əminin yazılarında İrand
akı I və II çağırış parlamentdə
Azərbaycanlı türk elçilərinin fəaliyyətinə
xüsusi yer verilir. O, azərbaycanlı deputatların rejim əleyhinə
olan çıxışlarındakı kəskinliyi və
radikallığı qeyd edərək bu
çıxışların ümumiran miqyasında milli
oyanışa göstərdiyi təsirə işarə edərək
yazır: Bu çıxışlardakı haqlı tələblər
və təkliflər milləti ayağa qaldırmaqla
yanaşı şahlıq rejiminin İranı böyük fəlakətlərə
doğru sürüklədiyini deyir. İran daxilində 70-dən
çox siyasi qurumun yarandığını qeyd edən Rəsulzadə
bu qurumlarda Azərbaycanlı türklərin əsas və
aparıcı rol oynadıqlarını yazır, onların bir
çoxunun Fransadakı Yakobinlər inqilabındakı klublara
oxşadıqlarını qeyd edən Rəsulzadə Tehrana,
şah sarayına gələn kəskin məzmunlu ərizə,
şikayət və teleqrafların çoxunun Azərbaycan
türkləri tərəfindən göndərildiyini deyir.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə XX əsrin əvvəllərində
Səttarxanın başçılığı altında
yaranmış məşrutə hərəkatı üzərində
xüsusi dayanaraq hərəkatın başçısı Səttarxanı
milli qəhrəman adlandırır. O, Səttraxanla şəxsən
görüşdüyündən məmnun
qaldığını yazır. O, Təbrizin 11 ay şah
qoşunları və irtica qüvvələri tərəfindən
mühasirədə qalarkən əhalinin qəhrəmanlıq
və dözümlülüyünə yüksək qiymət
verərək yazır: bu qəhrəman şəhər
öz dözümlülüyü və qəhrəmanlığı
ilə bütün İrana nümunə göstərmişdi.
Təbriz 11 ay mühasirədə saxlanılarkən məşrutəçilərin
hər cəhətdən - çörək və başqa ərzaq
cəhətdən yaradılmış qıtlığa
böyük dözüm göstərib, çörək əvəzinə
ot yeyib təslim olmamağı əsrin qəhrəmanlığı
adlandırır.
(ardı var)
Əkrəm Rəhimli (Bije) AMEA
Şərqşünaslıq İnstitutu, aparıcı
elmi işçi
Türküstan.- 2018.- 22-28 may.- S.13.