Ələmdar Quluzadənin Xocalıda keçən uşaqlığı:

“Xocalı düşmən tapdağında bizi gözləyir,

biz isə burada “dastan” açmışıq”

başlanğıcı ötən sayımızda

“Xocalıda kəndli ailəsində böyüyən

hər bir uşaq əmək məktəbi keçirdi”

- Kənddə uşaqlı-böyüklü hamımız işləyərdik, zəhməti sevərdik. Qoyun-quzu otarardıq, yer belləyib, bağ-bostan salardıq, əkin sahələrinin ətrafını, evlərimizin yan-yörəsini bağlamaq üçün çör-çöp yığıb, çəpər hörərdik. Şuşa ilə Xankəndinin arasında dolamalar var idi. Buna “Yeddi dolama” deyirdilər. Şuşadan Laçına keçəndə də “Yeddi dolama” var idi. Uşaqlığımda, gəncliyimdə o yolları bəlkə də, yetmiş yeddi dəfə keçmişəm. Bir dəfə də keçmək arzusundayam.

Kənd uşaqları ilə ən sevdiyimiz oyunumuz futbol idi. Mən kəndin yığma komandasında da, Xocalı komandasında da oynamışam. Artıq 15 yaşımda ikinci dərəcəli futbolçu nişanını almışdım.

İkinci Dünya Müharibəsindən sonra hamı necə yaşayırdısa, xocalıların da həyat tərzi digər kəndlərin camaatının həyat tərzinə bənzəyirdi. Amma münaqişə qızışan vaxtlarda dolanmaq xeyli çətinləşmişdi. Xocalıda demək olar, hamı bir-biri ilə qohum idi. Qız alıb-qız verərdilər. İnsanlar bir-birinə yaxın, münasibətlər isti idi. Kimsənin qohumundan, qonşusundan gizli sirri olmazdı. Nə tapsalar, bölüşdürər, birlikdə yeyib-içərdilər. Kənd camaatı əlinin zəhməti ilə ailəsini dolandırırdı.

Xocalı camaatı anlayırdı ki, yaxşı dolanmaq üçün çoxlu əziyyət çəkmək lazımdır. Ona görə, əhali toyuq-cücədən tutmuş, bağ-bostana qədər yetişdirirdi. Müxtəlif tərəvəzlər, meyvələr becərirdilər. Xocalı torpaqları subtropik əraziyə bənzəyirdi. İldə iki-üç dəfə məhsul götürmək olurdu. Məsələn, kartof becərirdilər, məhsul götürəndən sonra yerinə kələm, soğan əkirdilər. Ondan sonra, artıq payızlıq göy-göyərti əkib, məhsul götürmək olurdu. Məhsuldar Xocalı torpaqlarında bir sot torpaq ailənin bütün il boyu dolanmasıəna, ərzaqla təminatına kifayət edirdi. Xocalıda becərilən məhsulları digər rayponlarda da bəh-bəhlə alıb, istifadə edirdilər. Çünki hər kəs bilirdi, bu toprpaqlarda becərilən məhsullar təmiz, keyfiyyətlidir.

Xocalıda kəndli ailəsində böyüyən hər bir uşaq əvvəl əmək məktəbi keçirdi. Bizim hər birimiz, kənd təsərrüfatı, bitkilərin becərilməsi, heyvanlara, mal-qaraya qulluq və s. haqqında bilgilərə malik idik.

“Xocalının 50-60-cı illərdəki mənzərəsi bu ahıl

yaşımda da gözümün qabağından getmir”

- O qəzet yazır, bu qəzet yazır. Oxuyuram, Xocalının indiki durumu haqqında. Yazırlar ki, Xocalını sökürlər, aeroportu uzadırlar... 66 yaşım var, yan-yörəsində uşaqlığımın keçdiyi Xocalı aeroportu, uşaqlığımdakı Xocalının mənzərəsi indi də mənim gözümün qarşısındadır. Qəzetlərdən oxuyanda, bir anlıq o yamaclara, dağlara, düzənliklərə, meşələrə gedirəm, beynimdə uşaqlığımın Xocalısını canlandırıram. Aeroportu uzadıblarsa, deməli, yolun kənarındakı Dərələyəz kəndindən əsər-əlamət yoxdur. Cəmi 500 metr uzanan aeroport kəndi məhv edəcək. Düşünürəm, aeroportu filan istiqamətdə uzatsalar, Namaz kişinin evinə, çay kənarına gəldi çatdı ki... Aeroportun ətrafında 22 kurqan var idi. Həmin kurqanların ən azı 10-u məhv edilib. Ermənilər tariximizi bax belə məhv edirlər.

Böyüdüyüm Qaladərəsi kəndi dağətəyi ərazidə yerləşirdi. Qaladərəsi ilə Xocalını Badara çayı ayırırdı. Xocalı və ona bitişik kəndlər isə vadi sayılırdı. Ətrafı dağlarla əhatələnmiş düzəngah idi oralar. Harov, Şuşa, Qırxqız dağları, Bozdağ, uzaqda Murov dağı görünərdi. Harov və Bozdağın birləşdiyi hissə açıq idi və orada Əsgəran qalası var idi. Əsgərana qədər və elə Əsgərann özündə də nar, əncir, digər meyvələr yetişirdi. Sanki Əsgəran aranla, dağları ayıran bölgə idi, adı da buradan gəlirdi – “əks aran”. Əsgəranla bizim kəndimizin arası 500 kilometr idi. Bizdə də oradakı naz-nemətdən yox idi.

“Təyyarələr Xocalının üstündən uçanda,

bütün uşaqlar arxasınca qaçardı”

- Xocalı işğal olunana qədər hara getsəm də, öz vətənimə, Xocalıya, Qaladərəsinə qayıdırdım. Ora Qarabağın mərkəzi idi. Sonradan Xocalıda dəmir yolu da çəkildi, təyyarələr, avtobuslar da işləyirdi.

Biz uşaqlar üçün ən maraqlı yerlərdən biri elə aeroport ərazisi idi. 1950-60-cı illərdə aeroporta asfalt çəkilməmişdi. “Kukruznik” adlanan təyyarələr aeroport ərazisindən uçurdu. Biz o ərazilərdə mal-qara otarırdıq, aeroportun otunu çalıb, mal-heyvan üçün aparırdıq. Bəzən axşam saat 9-dan, gecə saat 11-ə qədər yaylıma da gedirdik. Uşaqlarla mal otaranda həmin təyyarələri görürdük, hamımız arxasınca qaçırdıq. Həmin vaxt üzüm bağlarını dərmanlamaq üçün o “Kukruznik”lərdən istifadə edirdilər. Bu təyyarələr kiçik, 12 nəfərlik idi. Uzun vaxtda mənzil başına çatırdı. Sonralar “YAK 40” təyyarələri alındı, aeroporta gətirildi. 45 dəqiqəyə “YAK 40”larla Bakıya uçmaq olurdu.

“Uşaqlar əvəzinə, böyüklər dava edirdilər”

- Üç kəndin camaatı Xocalıda bir kəndli kimi yaşayırdıq. Adətən, uşaqlıqda davalar, yeniyetməlikdə qız üstündə mübahisələr çox olur. Amma bizim kəndlərdə belə hal yox idi. Bir məktəbdə mehriban oxuyurduq, sevinirdik, oynayırdıq. Heç yeniyetmə vaxtı da qız üstündə dalaşmazdılar. Bəlkə qızlar oğlanların üstündə dalaşıb, xəbərim yoxdur, amma oğlanlar bir-biri ilə dava etmirdi. Əsas inciklik, dava-şava yaşlılar, hətta 60-65-dən çox yaşı olan ahıllar arasında idi. Biri deyirdi, niyə arxdan su açmısan, mən bağımı sulaya bilmirəm. O biri deyirdi, sənin həyətin genişdi, imkan ver biz də dolanaq... Amma ən çox qadınlar dalaşardı. Uşaqlar analarını sakitləşdirir, hərə öz anasını çəkib aparardı.

“Kənddə məhəbbətə başımı

qatsaydım, yaxşı oxuya bilməzdim”

- Əksəriyyətdən fərqli olaraq, mənim ilk məhəbbətim orta məktəb illərində başıma gəlməyib. Ali məktəbdə sevmişəm ilk dəfə. Düşünürdüm ki, kənddə məhəbbətə başımı qatsaydım, oxuya bilməzdim, savadlanammazdım, heç instituta da qəbul olunmazdım. Halbuki, instituta qəbul olunan kimi, birinci kursda qəşəng bir qızla məhəbbət yaşamışam.

“Xocalıda toy da, yas da hamı üçün idi”

- El adətlərindən də danışım... Toylarımız olardı, təmtəraqlı, çalıb-oynamalı – kiçikli-böyüklü hamının ləzzət aldığı toylar. Heç kim dəvət etdiyi qonağa demirdi ki, uşağı toya gətirmə, bir evdən bir adam gəlsin və s. Kənddə toy var idisə, bu bütün kəndin məclisi sayılırdı. Toylarda yeməklə musiqi bir-birinə qarışmazdı. Ayrı-ayrı mağarlar qurardılar. Toy mağarı ayrı, yemək mağarı ayrı idi. İndi ziyalıların çoxu toy məcislərinə gedə bilmir. Camaat inciyir ki, niyə toyuma gəlmirsən. Anlamırlar ki, o toyun səsi başımıza düşür, bir yanda “şalaxo gedən”, oynayan adamlar, digər tərəfdə isə yemək-içmək.

Yuxarı Qarabağ zonasında toylarda qarmon, tar, qaval, zurna-balaban populyar idi, xanəndələr dəvət edirdilər. Saz çox yayılmasa da, bəzi toylarda aşıq gətirər, dastan danışardılar.

Yas məclisləri də bütün kəndin yası olardı. Bir evdə yas düşərdisə, hamı o qohumun, qonşunun, həmkəndlinin hüznünə şərik idi.

Bayramlarımız...

- Xocalı, Dərələyəz, Qaladərəsi kəndlərinin ən sevimlisi bayramı Novruz idi. Ən çox biz uşaqlar sevinirdik. Yumurta boyayırdıq, qonşulara papaq, kisə atardıq... Tonqal qalayıb, üstündən atlanardıq. Qurban bayramı da kənd camaatı üçün əziz idi. Bu bayramda hamının evində qazan qaynayırdı. Mənim atam da mömin adam idi, bütün bayramlarda qurban kəsir, gücü çatdığınca qohum, qonşuya qurbanlıq paylayırdı.

“Xocalı düşmən tapdağında bizi gözləyir,

biz isə burada “dastan” açmışıq”

- Uşaqlıq illərindən şəkillərim də azdır, Xocalıda qalıb, ora-bura köçdükcə əksəriyyəti itib-batıb.

Xocalıya sonuncu dəfə 1991-ci ildə getmişdim. Şəhər dəyişmişdi, bir az ümidli, bir az ümidsiz idi. beşmərtəbəli binalar tikilmişdi.

Xocalıda keçən uşaqlıq illərimdə yaşadıqlarımı oxuyan insanlar güləcək də, ağlayacaq da...

Biz Xocalını itirəndən sonra özümüz-özümüzü qiymətləndirib, dəyər verə bildik. Ermənilərin o zəkası yox idi ki, bizlərlə yarışa girsin. Vaxtında özümüzə dəyər versəydik, ermənini daxilimizə buraxmasaydıq, bu gün işğalla qarşılaşmazdıq. Xocalı, Qaladərəsi, Dərələyəz ərazilərində ermənilər yaşamırdı. Ən yaxın erməni kəndi ilə Xocalının arası iki kilometr idi, əhali bir-birini görməzdi. Xocalıda sırf azərbaycanlılar yaşayırdı. Sizə bir şeyi deyim, erməni kəndlisi Azərbaycan kəndlisi ilə müharibə etmirdi. Ermənilər içində fitnəkarlar var idi, sözsüz, kəndli kəndliyə elə vəhşilik edə bilməzdi. Sadəcə ermənilər torpaq istəyirdi. Erməni rəhbərliyinin məqsədi də ərazilərimizdə möhkəmlənmək idi. Bütün bu qurulan ssenarilərin nəticəsidir ki, Xocalı bu gün işğal altındadır...

Türküstan.- 2018.- 27 noyabr-3 dekabr.- S.5.