BÜTÖV AZƏRBAYCAN TURANIN ƏN PARLAQ GÜNƏŞİDİR

(Azərbaycan Cümhuriyyətinin 100 illiyinə həsr edirəm)

Bu il cümhuriyyətimizin 100 ili tamam olan ildir. Bu il başdan-başa cümhuriyyət ilimizdir. Bu ilin hər anında ən çox xatırladığım rəhmətlik Türkiyə Prezidenti Turqut Ozalın 1993-cü ilin mart ayının 15-16 Azərbaycana gələn ilk və son səfərində dediyi bu sözlərdir: «Bütün Azərbaycanı Günəş kimi parlaq görmək istəyirəm!!!» Elə həmin duyğularla da qələmə əl atıb Bütöv Azərbaycanımız haqqında bu yazını da qələmə alıram…

Bu günkü Cənubi (Güney) və Şimali (Quzey) Azərbaycanın ən qüdrətli dövrü, Bütöv Azərbaycan hökmdarı İbrahim xanın (Nadir şahın qardaşı) hökmdarlığı dövrü olub. Bütöv Azərbaycanın Şimal hissəsi Qafqaz Azərbaycanı adlanır. Qafqaz Azərbaycanı da Cənub Azərbaycan kimi İbrahim xana tabe olmuşdur. Bütöv Azərbaycanın paytaxtı Təbriz şəhəri olduğundan İbrahim xanın sarayı Təbriz şəhərində yerləşirdi. Cənub və Şimalda yerləşən bütün Azərbaycan xanlıqları da həmin dövrdə mərkəzi hakimiyyət Təbrizi bilmiş, heç vaxt heç bir çəkişməyə, mənəm-mənəmliyə yol verməyərək İbrahim xana tabe idi. Onun əmrlərinə Bütöv Azərbaycanın ərazisində sözsüz əməl edilmişdir!!!

Cənubi Azərbaycan mərkəzində və ətrafında yüksək dağlar yerləşən geniş bir yayladan ibarətdir. Ən böyük gölü olan Urmiyanın səthi – dəniz səviyyəsindən 1.225 m yüksəkdir.

Cənubi Azərbaycanın digər dağlarına gəlincə isə Təbrizin cənubundakı Səhənd dağı 3.700 m, Ərdəbilin qərbindəki Savalan dağı 3.820 m hündürlüyündədir. Bu dağlar Xəzər dənizinə tökülən Qızılüzən, Urmiya gölünə tökülən Acıçay və Cığatu kimi çaylar ilə bir-birindən ayrılmışdır. Cənubi və Şimali Azərbaycanı bir-birindən ayıran Araz çayı Muğan düzünə gələnə qədər, cənubda Qaracadağ və Şimalda Qaradağ olmaqla iki dağ silsiləsinin arası ilə axır. Şimali Azərbaycan isə Qarabağ ərazisi (Taludağ 3622 m, Qaraşındağ 3219 m, Kersdağ 2799 m) ilə Qafqaz silsilə dağlarının bu ölkəyə düşən hissəsindəki bir sıra yüksək dağlar (Bazardüzü – 4434 m, Şahdağ – 4255 m, Babadağ – 3643 m, Dırbar – 3934m) müstəsna olmaqla, bu iki dağa dayanan aşağı Kür ilə Arazın ovalıq və delta düzənlərindən ibarətdir. Belə ki, İbrahim xanın hakimiyyəti dövründə Cənubi Azərbaycan daima yaylaq, Şimali Azərbaycansa Muğan ovlağı və cənubda Qızılüzənin Zəncan, Sultaniyyə və Xəmsə hissəsinin təşkil etdiyi yarımdairə qışlaq kimi istifadə olunurdu. Təəssüf ki, o dövürdə, yəni Bütöv Azərbaycan Dövlətinin İbrahim xanın hakimiyyəti dövründə (İbrahim xanın hakimiyyət illəri 1736-1740-cs illər arasında olmuşdur, həmin vaxt Nadir şaha da qəsd edildi, lakin, bu qəsd baş tutmadı. Zaqatalada İbrahim xan xəyanətlə qətlə yetirildi və Nadir şaha istəkli oğlu Rzaqulu xanın adından fars ruhaniləri xəyanət tələsi qurdu, bunun xəyanət olduğunu anlamayan Nadir şah qəzəblənərək oğlu Rzaqulu xanın gözlərini çıxartdırdı, sonra aldandığını anladı və qalan ömrünü ağır əsəbi sarsıntılar içərisində keçirdi).

Azərbaycan türklərinin və türk olmayan qeyri millətlərin sayı barəsində hələlik dəqiq məlumat yoxdur.

Amma bu dəqiqdir ki, Nadir şah İmamqulu oğlu Əfşarın qurduğu Əfşar (Türk) imperiyasında Qüdrətli və Bütöv Azərbaycan Dövlətinin əhalisinin 85-90% Azərbaycan türkləri olmuşdur. Azərbaycanın ən əzəmətli hökümdarı, dünyanın ən qüdrətli sərkərdəsi Nadir şahın özüsə əfşar türküdür.

Ta qədimdən tək Tanrının qulu olan türk millətinin yüzlərlə türk tayfalarından təşəkkül tapması haqqında orta əsr və XIX-XX əsr tarixçiləri öz əsərlərində müfəssəl bəhs etmişlər. Bilirik ki, Şimali Azərbaycan ərazisinin əhalisinin əksəriyyəti türklər olsa da, əhalisinin digər hissəsi ruslardan, ermənilərdən, kürdlərdən ibarətdir və eyni zamanda Xəzər sahillərinin yerli əhalisi olan talışlar, ləzgilər, tatlar və sair xalqlar də Şimali Azərbaycanda yaşayırlar.

Cənubi Azərbaycanın böyük şəhərlərində bir az fars, bəzi məntəqələrdəsə ermənilər var, kəndlərdəsə türklərdən başqa kürdlər də yaşamaqdadır. Urmiya ilə Səlmas arasında və Təbriz ətrafı kəndlərdə bic farsların gic törəmələri olan ermənilərə başqa bölgələrə nisbətən çox təsadüf edilir. Miyanə və Təzəkəndin cənubunda farsca danışılan kəndlərə təsadüf edilsə də Mərənd ilə Ələmdar arasında, Qaradağda, Kökemer yanında, Xərzəndi – Atıq kəndində frasca danışanlara təsadüf edilmir. Sovet rus imperiyası rusları, erməniləri Şimali Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində yüz minlərlə yerləşdirdiyi kimi, ingilislərin əliylə Qacarlar dövlətini devirən oyuncaq Pəhləvi və molla rejimi də Cənubi Azərbaycanı farslaşdırmaq məqsədi ilə bura İran fars imperiyasının başqa yerlərindən fars əhalisi gətirilib yerləşdirmək siyasətini yürüdür onlar, nə qədər fars yerləşdirsə də bu həqiqəti yerli türk əhalisindən gizlədirlər. Hər iki Azərbaycanda türk və kürd əhalisindən tayfa həyatını, ya da heç olmasa qəbilə adlarını bu günə qədər mühafizə edənlər haqqında mühüm qeydlər mövcuddur.

Azərbaycan demokratiyaya az meyilli müsəlman ölkəsidir. Əslindəsə əsil demokratiya dindədir. Ona görə də peyğəmbərdən sonra xəlifə onun yaxın qohumları deyil, islam dininə daha dərindən etiqad bəsləyən elmi-helmi kamil əsabələri seçilməli idi. Bu da sonradan müsəlman olan ölkələrdə sülalələrin sağalmaz hakimiyyət mərəzinə çevrilməsinə şərait yaratmazdı. Bu sağalmaz mərəz təəssüflər olsun ki, xristianlarda da, islam dinində də dərindən kök atıb. Elə bu mərəzin ağır fəsadları da xristianları da, müsəlmanları da hakimiyyətə sahib durmaq üçün təriqətlərə bölüb. Bəllidir ki, tək Allahı qəbul edən xristianlara da, müsəlmanlara da millət deyil, hümmət deyirlər, yəni bəşəriyyət Adəm Atadan Həvva Anadan törəyib artıb və Türk İbrahim peyğəmbərin dövründə də yalnız İbrahim milləti olub. Buna görə də İbrahim peyğəmbərin və oğlu İsmayıl peyğəmbərin Bəşəriyyətə rəhbərlik dövrü bəşər tarixinin qızıl dövrü adlanır və bu dövr bəşəriyyətin ən böyük sivilizasiya dövrü olub. Bu sivilizasiya dağılanda on min illər sonralarda bəşəriyyət həmin dövrə qayıtmağa can atıb. Qədim yunan, roma, hind və orta əsrlərin yazıçılarının, şairlərinin əsərlərində bəşəriyyətin qızıl dövründən bəhs edilib. Dahi Nizami Gəncəvi də sonuncu əsəri “İsgəndərnamə”də İsgəndəri xəyalən elə bir şlkəyə aparır ki, orada qapılar qıfıl tanımır, insanlar oğurluq, yalan və sair bilmir, heç kim yalan danışmır.

Maraqlıdır, allahsızlara, atesitlərə görə də dində olduğu kimi insanın milləti yoxdur. Bu haqda onların da bolluca hap-kopları, yəni uydurma nəzəriyyələri var. Sovet diktaturasının ateist akademiki Oparin iddia edirdi ki, milyon-milyon illər yer kürəsi su ilə dolu olub, ilk canlı hüceyrə də suda əmələ gəlib. Bu canlı hüceyrədən də digər canlılar, o cümlədən bitkilər, heyvanlar meymunlar əmələ gəlib. Ateist ingilis alimi Çarlz Darvin də iddia edirdi ki, insana bənzər meymunların xüsusi bir cinsindən ağıllı insanlar törəyib. Bu ağıllı insanlar da bəşəriyyətin əcdadları olublar.

Görndüyü kimi ateistlər də insanları millətlərə bölmürlər, onların vahid hüceyrədən yarandığını ehtimal edirlər. Onda belə çıxır ki, millətləri və dövlətləri hakimiyyət və sərvət hərisi bütpərəstlər yaradıblar. Bəlkə elə buna görə də dünya əhalisinin yarsından çoxu büdpərəstdir, elə qalan ateisti və Allahlısı da bütpərəst kimidir.

Şimali və Cənubi Azərbaycanda yaşayan kürdlərin əksəriyyəti türkləşmişlər yəni türk dilində danışırlar.

Əzəmətli Türk xaqanı Bilgə xaqan Türk övladlarına belə vəsiyyət edib. Ey Türk özünə dön, öz kökün üstündə dur. Sən onda daha güclü və qüdrətli olursan.

Türk uzun müddət Bilgə xanqanın vəsiyyətinə əməl etdi.

20-dən çox imperiya qurdu, Məğribən, Məsriqə, Atilla, Sabutay, Toğrul şah, Əmr Teymur, Osmanlı Sultanları, Şah İsmayılı Xətai, Nadir Şah Əfşar, Ağa Məhəmməd Şah Qacar olub at çapdı öz türklüyünü türk alilliyini, türk elmini, türk mədəniyyətini, türk ərliyini, ərdəmliyini, türk xnım-xatunlığını dünyaya yaydı. Nəhayət türk dünyaya Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaradıcısı, Milli Qurtuluş Hərəkatının böyük ideoloqunu, bəşəriyyətin misli-bərabəri olmayan vətən aşıqını, millət fədaisini, insanlıq vurğununu, istiqlal, hüriyyət təşnəsini mütəffəkkirini, siyasi və insanlıq korifeyini, Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni bəxş etdi. Aydındır ki, cır adamlar Azərbaycanın və bəşər türk demokratiyasının parlaq Günəşi Məhəmməd Əminə camür atıb, ləkə yaxa bilməz və bilməyəcək də... Çünki o sağlığında Allaha sığınıb, Allahın ən əməli saleh, sözü dürüst, bəndəsi olub, indi də, əbədidə Allahın dərgağında ən əziz və ən istəklidir!!! Çünki, Məhəmməd Əmin bəy dünyaya hər ildə yox, min ildə bir gəlir. Peyğəmbərimiz şairlər haqda belə deyib: «Peyğəmbərlərdən sonra şairlər gəlir». Vətən aşığımız, millət fədaisi olan Məhəmməd Əmin bəy də həm də, Əmin insan olan peyğəmbərimiz dediyi əsil şair idi. Yəqin ki, o, ömrünü siyasətə deyil şeiriyyətə həsr etsəydi Nizamidən də, Şekspirdən də ötə şair olardı!!!

Çox-çox şükürlər olsun ki, o dünya demokratiyasına nümunə olan korifey mütəfəkkir və misilsiz siyasət xadim oldu... Bu il onun və mələk simalı Cümhuriyyət qurucularının qurduğu Cümhuriyyətin 100 illiyində Allaha belə deyirəm:

Qıyma Cümhuriyyət ilimin yüz ili qara gəlsin,

Qıyma Azərbaycan dilim-dilim, para-para gəlsin.

Türk dünyasında Atilladan tutmuş, Nadir şaha, Atatürkə qədər heç bir dövlət başçısı, sərgərdəsi Məhəmməd Əmin bəylə müqayisə olunmaz. Belə siyasət nəhəngi, nəinki Şərqdə, heç Qərbdə də yoxdur?! Bəli, Bəşəriyyət fəlakət qarşısındadır, onu nə müsəlman nə xristian, nə Avropa, nə ABŞ,nə də digər Çin, Hindistan, Yaponiya kimi bütpərəst ölkələr xilas edə bilər. Onu yalnız Məhəmməd Əmin Bəyin Bütöv Azərbaycan Türk demokratiyası Bozqurdu, Turan dünyası xilas edə bilər. Çünki Əmin bəy və onun əqidə dostları gödən davasına deyil Vətən davasına qalxdı. Bu dava Azərbaycan Bütöv olana qədər davam edəcək. Məhəmməd Əmin bəy «Azərbaycan davası» əsərində deyirdi ki, hökumətdə vəzifə tutmaq, millət vəkili, imtiyaz sahibi olmaq sahibinə heç bir şərəf gətirməz. Vətəni müqədəratını üç-beş qısır kişi, yaxud da üç-beş qısır qadın həll edə bilməz. Belələri, yalnız öz sərvətlərini artıra və Azərbaycanının vəziyyətini ağırlaşdıra bilər. Azərbaycanın Bütöv Azərbaycan olması üçün biz Azərbaycan türklərinin hamısı (yəni 50-60 milyonu) Azərbaycan davasına qalxmalıyıq. Bəs kimdir o, Azərbaycan türkləri, yaxud da ta qədimdən Azərbaycanda yaşayan türk tayfaları??? Şimali Azərbaycanda yaşayan türk tayfaları 1988-ci ilin sonuncu köçhaköçünə qədər belə məskunlaşmışdı: kəngərli (Göyçay, Cavanşir və Şuşa), kumanlı (Bakı), çəkirli (Şamaxı), qarapapaq (Qazax), Cavanşir (Qazax), xalac (Göyçay, Cavad və Zəngəzur), şamlı (Gədəbəy, Göyçay, Ağdaş), qaramanlı (Cavad), aydın (Quba), ayba (Naxçıvan), imrəli (Cavad, Cavanşir, Şuşa və Cəbrayıl), dögər (Gəncə), bayat (Göyçay, Cavad, Quba, Şamaxı və Şuşa), qacarlar (Göyçay, Cavad, Quba və Şuşa), baharlu (Şuşa və Zəngəzur), zülqəm (Gənc, Şəmşəddil və Gədəbəy), ustadı (Quba), padar (Quba, Göyçay, Ağdaş və Şamaxı). Bundan başqa türk padarlı tayfası. Zaqatala, Şəki, Kürdəmirdə və Dərbənd ətrafı kəndlərdə çox yaşayırlar; Xəlili (Şamaxı, Quba, Göyçay, Gədəbəy, Ağdaş və Naxçıvan), sor-sor (Göyçay, Şamaxı, Quba), çoban (Şamaxı, Gədəbəy), tatar (Gəncə, Cavanşir), qaraqoyunlu (Cavanşir, Göyçay, Gəncə, Zəngəzur, Şəki və Quba), Bocaq naqoyları (Göyçay, Gədəbəy, Ağdaş və Şəki).

1856-cı ilin Qafqaz Təqvimində Şimali Azərbaycanın müxtəlif yerlərində yaşayan bu türk qəbilələrinin adları çəkilir. Xalac, alpavut, qarabörük, çerpi, qara təkdizaxlı, bayandur, qarayurd, quzanlu tərəkəmə, qazax, kuman, kumanlu, borocan, qaramanlı və türkan. Əlbəttə Qafqaz (Şimali) Azərbaycanda yaşayan türk tayfaların adlarını tam bilməyimiz üçün Gürcüstanda, Dağıstanda yaşayan bir çox türk tayfalarının adlarını da öyrənməliyik. Eyni zamanda, Cənubi Azərbaycandakı bütün türk tayfalarını və İraqdakı türk tayfalarını da... Eləcə də Əfqanıstandakı, Türkiyədəki, Çindəki və Avropa ölkələrində yaşayan türk tayfalarının adlarını öyrənməliyik. Bilgə Xaqan demişkən türk kökümüz üstə bitib min şaxəli Turan ağacı kimi əzəmətli və gözəl görünmək vaxtımız artıq çatıbdı!!! Öz alicənablığı, xeyirxahlığı ucbatından Azərbaycan türkləri qədər taleyi acılığa düşən ikinci bir xalq yoxdur. Artıq Azərbaycan Türkləri çox gözəl dərk edirlər ki, Azərbaycan Bütöv olmayınca onun əsas problemlərindən heç biri həll olmayacaq. Deməli Qərb də, Şərq də, bir sözlə bütün Şərq qüvvələr istəməsələr belə insanlığın haqqın, ədalətin zəfər çalması üçün biz Azərbaycan türkləri.

Bunun üçün də əvvəlcə bütöv Azərbaycan Dövlətini, sonra da Möhtəşəm Turanı qurmalıyıq. Çünki Bütöv Azərbaycan Dövləti Turan dünyasının ən parlaq Günəşidir, bu həm də bəşəriyyətin nicatı olan türk demokrat deməkdir. İndi də türk demokratiyası haqqında danışım…

FƏZAİL İSMAYIL BÖYÜKKİŞİ

Türküstan.- 2018.- 23 oktyabr-5 noyabr.- S.12.