Məsləkim, silahım yazmaq

Şair öz eliylə sevinə gərək,

Elin qəzəbiylə qabarmalıdır.

O, ana bətnindən məzar evinə

Ürəyi tərtəmiz aparmalıdır...

Tofiq Bayram

Bəlli bir həqiqətdir: şair-doğma xalqının yaradıcı istedadının

daşıyıcısıdır. Onun bu qeyri-adi qisməti şairlik amalının

ucalığını, eyni zamanda çətinliyini şərtləndirir. Öz varlığında

xalq başlanğıcını duymaq şairin poeziyasına təbiilik, səmimilik,

vətəndaşlıq, aşılayan amildir. Belə poeziyanı geniş oxucu kütləsi

sevir, yaddaşına yazır. Tofiq Bayramın vətəndaş inamlı,

xalqsevər poeziyası beləcə sevilir.

Azərbaycan ədəbiyyatında və poeziyasında görkəmli şair,

tərcüməçi, Əməkdar incəsənət xadimi Tofiq Bayramın

özünəməxsus bir yeri var. O, hər zaman poeziyamızın seçilən

şairlərindəndir. Xarakterindəki bütövlük, çılğınlıq, onun

şeirlərində və bütün yaradıcılığında özünü göstərir.

Tofiq Bayramın poetik inamına, ilhamına qol-qanad verən

vətən sevgisi, xalq eşqidir. Azərbaycan mövzusu onun

yaradıcılığının məhək daşı, hərəkətverici qüvvəsidir.

“Azərbaycan deyəndə...” şeirini neçə-neçə şeirsevərlər əzbər

söyləyirlər.

Həyat və yaradıcılığı

Tofiq Bayram 1934-cü il dekabrın 16-da Bakı şəhərində

anadan olmuşdur. Burada orta məktəbi bitirdikdən sonra

APİ-nin tarix fakültəsində təhsil almışdır. Əmək fəaliyyətinə

“Azərbaycan müəllimi” qəzeti redaksiyasında şöbə müdiri kimi

başlamışdır. Sonra Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio

Verilişləri Komitəsində ədəbi işçi, M.F.Axundov adına Dövlət

Opera və Balet Teatrında ədəbi hissə müdiri, “Ulduz” jurnalı

redaksiyasında, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti redaksiyasında

şöbə müdiri, “Yazıçı” nəşriyyatında baş redaktor müavini

işləmişdir. Sonra yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. Lope de

Veqanın “Hiyləgər məşuqə” pyesini tərcümə etmişdir. A.T.

Tvardovskinin “Yaddaşın hökmü” poemasının tərcüməsinə görə

M.Qorki adına Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı fəxri adına

layiq görülmüşdür (1988).

1991-ci il aprelin 19-da vəfat etmiş, Bakının Əmircan

kəndində dəfn olunmuşdur. Tofiq Bayram Azərbaycan Yazıçılar

Birliyinin üzvü, Əməkdar incəsənət xadimidir.

Şeir şairin ürəkləri dindirən dilidir desək, yanılmarıq. Şairdə

yanar ürək, dəqiq, dərin müşahidə qabiliyyəti, yüksək

mədəniyyət, oxucuların ürək tellərini dindirmək, şeir üçün yeni

bədii vasitələr axtarıb tapmaq qabiliyyəti əsasdır. Şeirdən

ürəklərə hərarət, gözlərə işıq gəlməlidir. Şair özü üçün deyil,

xalq üçün yazır. Axtarış da düzgün anlaşılmalıdır. Tofiq Bayram

hər dövrün şairlərindəndir. Onun hər dövrdə geniş oxucu kütləsi

var və olacaq. Onun şeirlərində vətənpərvərlik hissləri güclüdür.

Tofiq Bayramın elə şeirləri var ki, onları həyəcansız oxumaq

mümkünsüzdür. Bəli, oxucularla şeir dili ilə danışmaq, onların

ürəklərindəki telləri dindirmək şairdən hünər tələb edir. Tofiq

Bayram bir neçə şeir kitabının müəllifidir. Şairin şeirləri

könül açandır, ürəyə yatandır. Əlbəttə, belə şeirlərin kökü,

mayası bizim varlığımızdır. Bu şairin həyatla, insanla

qaynıyıb-qarışmasının nəticəsidir. Tofiq Bayramın istənilən

mövzuda-vətəndən, xalqdan, dostluqdan, təbiətdən,

məhəbbətdən yazılarında səmimilik və təbiilik vardır.

Səmimiyyət şeir üçün əsas amillərdəndir. Ürəklərə yol tapan,

könülləri dilləndirən, dillər əzbəri olan əsərlər, əlbəttə, ürək

döyüntüsüylə, ilhamla yazılmış şeirlərdir.

Tofiq Bayram şeirləri ahu-zar, sızıltı, küskünlük,

düşkünlük kimi motivlərdən məhrumdur. Tofiq Bayram həmişə

nikbin biri olmuşdur. O, heç vaxt şeirlərini şeir xatirinə

yazmamışdır. Onun şeirləri bir daxili tələbdən doğmuşdur. Tofiq

Bayramı düşündürən, onu həmişə narahat edən məsələ şeirin

çətin, lakin şərəfli yollarında qələm ordusundan geri qalmamaq,

gələcəyi bu gündən görmək, yeni şeir mənbələri tapmaq və öz

şairlərini sevən xalqa xidmət etmək olmuşdur.

Tofiq Bayram səlis üslublu, rəvan dili, ifadə tərzi ilə

fərqlənən şairlərimizdəndir. Şair ömrünün son anına kimi

sünilikdən uzaq qaçdı, təbii oldu. Bu sözlər də dilinin əzbəriydi:

“Təbii olmaq eyib deyil...” Onun üçün ülvi, təmiz məhəbbət

Tanrı qədər əlçatmaz, əziz, müqəddəs idi. Deyərdi: “Qaya

parçasını, daşı da ürəkdən sevsən, üzünə gülər. Şirin, xoş söz

nəvazişdən quruyan bulaqların gözü açılar”.

Tofiq Bayram yaradıcılığını oxuculara tanıtmaq və şair

qələmini sevdirmək üçün kitabxanada keçiriləcək maraqlı

tədbirlərdən biri də “Gərək elə yanım, külümdən belə, nəsillər

tanısın, Tofiq Bayramam” adlı şeir müsabiqəsidir. Kitabxanaçı

əvvəlcədən məktəblərlə əlaqə saxlayaraq oxucuları kitabxanaya

cəlb edir. Şagirdlərə şairin kitabları təqdim edilir. Şagirdlər

müəyyən şeirlər seçərək iştirakçı qismində tədbirə hazırlaşırlar.

Əvvəlcədən təyin olunmuş tədbirin vaxtı gəlib çatır, münsiflər

və qonaqlar öz yerini alırlar. İlk olaraq kitabxanaçı səhnəyə

gələrək münsiflər və qonaqları salamlayır, iştirakçılara isə

uğurlar arzulayır.

Tofiq Bayram tərcümə sahəsində qələmini sınamış

və bu sahədə uzun illər səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Onun

dünya və keçmiş SSRİ xalqları ədəbiyyatından tərcümə etdiyi

əsərlər bədii kamilliyi ilə seçilir.

Ömrünün yarısını bu fədakar işə sərf edən Tofiq Bayram

tərcümə əsərini əmanət sayar, “əmanətə xəyanət olmaz” deyər,

tərcümə prosesini “qanköçürmə əməliyyatı”na bənzədər - “qan

qrupu uyğun olmayanda tərcümə olunan şeir də xəstə olur”-

deyərmiş.

O, Aleksandr Tvardovskinin “Üfüqlərdən-üfüqlərə” (1966),

dünya xalqlarının incilərindən ibarət “Ürəkdən-ürəyə” toplusu

(1975), Rasul Həmzətovun “Durnalar” (1973) və “Dostları

qoruyun” (1989) adlı şeir kitablarını, A.Puşkinin “Mosart və

Salyeri”, A.Tvardovskinin “Yaddaşın hökmü”, A.Axmatovanın

“Rekviyem” poemalarını, habelə İspan dramaturqu Lope de

Veqanın “Hiyləgər məşuqə” pyesini ustalıqla dilimizə tərcümə

etmişdir.

Şair eləcə də Y.Yevtuşenko, L.Xaustov, V.Konstantinova,

İ.Abaşıdze, M.Posxişvili, T.Ciladze, balkar şairi Qaysın Quliyev

və bir çoxlarının həqiqi sənət əsərlərini seçərək, onları yüksək

bədii səviyyədə tərcümə etməklə Azərbaycan oxucusuna töhvə

etmişdir.

Öz əsərləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatına verdiyi töhfələrə

görə Tofiq Bayrama 1984-cü ildə “Əməkdar incəsənət xadimi”,

dünya xalqlarının poeziyasından nümunələrin yüksək

peşəkarlıqla Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsindəki əməyinə

görə isə 1988-ci ildə “Maksim Qorki adına Azərbaycan Dövlət

Mükafatı” laureatı fəxri adları verilmişdir.

Şeirlərini və poemalarını vətənə, doğma yurda, ana dilinə

məhəbbət və vətəndaşlıq yanğısı ilə yazan şair - “poeziya hər

şeydən əvvəl şairin inamından, onun əqidəsindən yaranmalıdır”

- fikrinə inandığını həmişə dilə gətirərək, “İnamım, əqidəm”

şeirini – yazmaqla bu fikrini sübuta yetirmişdir.

Yaşaya bilərəm odsuz, ilhamsız,

Yaşaya bilmərəm çörəksiz, susuz.

Yaşaya bilərəm yüz il yuxusuz,

Yaşaya bilmərəm bir gün inamsız...

Tofiq Bayramın fikrini yığcam və sərrast ifadə etmək

məharəti onun poeziyasının əsas xüsusiyyətlərindən idi. O, nə

yazırsa, nədən yazırsa yazsın, qələmə aldığı mövzunu ürəyinin

süzgəcindən keçirər, hər misrasına poetik don geyindirər, fikrini

aydın və obrazlı şəkildə çatdırar, əsası isə oxucuya həyacan

yaşatmağı bacaran, onu düşündürən, dünyaya, həyata açıq gözlə

baxmağı təlqin edən şairlərdəndir.

Ən başlıcası isə o vətəndaş şair idi, torpağına və Vətəninə

bütün varlığı ilə bağlı, mövqeyi isə hər kəsə bəlli idi. O, əsl

yaradıcı insan olaraq, içərisində yaşadığı cəmiyyətdə cərəyan

edən hadisələrə vətəndaş vicdanı ilə cavabdeh olduğunu

bilərəkdən öz mövqeyini ortaya qoyaraq nöqsanlı cəhətləri

qəzəblə qamçılayan, xeyirxah əməllərdən isə ilham alaraq

qələmə sarılan, ədəbiyyatı özünün həyatı sayan, ilhamına

güvənən, şeiri-sənəti canından əziz tutan, poeziya gecələrini, gur

məclisləri çox sevən, coşqun təbiətli bir şair idi.

Tofiq Bayramın xoşbəxtliyi bir də onda olmuşdur ki, özü

dediyi kimi o, həmişə ağıllı, zəngin dünya görüşü olan,

təmənnasız insanların əhatəsində olmuşdur.

Tofiq Bayram qadınlara-analara həmişə böyük ehtiramla

yanaşmış, onun yaradıcılığında “qadın-ana” mövzusu aparıcı

yerlərdən birini tutmuş və şair onlara olan tükənməz sevgilərini

“Analıq haqqı”, “Ana sevinci, ana qəzəbi”, “Anam ağlayır”,

“Qadınlar və analar haqqında qəsidə”, “Ay gecikən

məhəbbətim”, “Qadın ürəyi”, “Şair arvadına” və bu kimi

şeirlərində ürəklə, ilhamla vəsf etməyə müvəffəq olmuşdur.

“Analıq haqqı” şeirində, “Yüz il dayansam da qulluğunda mən,

Ay ana, bir günlük haqqın ödənməz”... deyən şair, bacısı gəlin

köçdüyü zaman yazdığı və sonradan bəstəkar Süleyman

Ələsgərov tərəfindən musiqi bəstələnərək dillər əzbərinə

çevrilən mahnıya çevrilmiş “Anam ağlayır” şeirində -

Duvağa bürünüb yola düşürsən,

Qonşular telinə çiçək bağlayır.

Ay bacım, sən haldan-hala düşürsən,

“Vağzalı” çalınır, anam ağlayır...

yazaraq, duyğularını belə kövrək və poetik dillə ifadə etmişdir.

Bu bir danılmaz həqiqətdir ki, hər yaranan əsərin bir qaynaq

mənbəyi olur. Qaynaq mənbəyi olmayan əsər obrazlı şəkildə

ifadə oluna bilmədiyi kimi, heç vaxt da qəlblərdə yer tutub

əbədilik qazana bilməz.

Yuxarıdakı parçalardan da göründüyü kimi, Tofiq Bayram

yaradıcılığının hər nümunəsi bir “istinad nöqtəsi” ndən doğmuş,

sonradan isə papulyarlaşaraq ictimailəşmişdir.

Zərifə xanım xatırlayaraq söyləyir ki, hələ institutda

oxuyarkən Tofiq hər onu qarşılamağa gələrkən təqdim etdiyi

yeni şeirini, evdə kimsənin görəcəyindən ehtiyatlanaraq onların

bəzilərini cırıb atsa da, ev arxivini araşdıran zaman, saralmış

kağızlarda hələ də aydın oxunan bəzi şeirlər üzə çıxmışdır. O,

söhbətinə davam edərək -Tofiq hərdənbir mənə zarafat edərək,

özü hiss eləmədən belə xətrimə dəysə də, mən buna münasibət

bidirib bir söz deməzdim. Toy mərasimlərinin birində bu bir də

təkrar olunandan sonra biz evə dönəndə sakit və mülayim səslə

ona - “Tofiq, sən mənim qəlbimə dəydin, toxundun, ancaq mən

sənə heç nə demədim”, deyərək kövrəlib mətbəxə keçdiyini və

bir az keçmiş isə -

Necə rəhmlidir, necə amansız,

Necə mehribandır qadın ürəyi.

Sən onu sındırsan, bil ki, a qansız,

Ağlayan kamandır qadın ürəyi...

misraları ilə başlayan təzəcə yazdığı “Qadın ürəyi” adlı şeiri

ayaq üstə ona oxuyaraq könlünü aldığını, köks ötürərək

xatırlayır.

O, özündən sonra yüzlərlə, minlərlə ölməz sənət

əsərləri, gözəl poeziya nümunələri qoydu getdi bu dünya üçün,

dünyadakılar üçün - həm özününküləri, həm də dilimizə

çevirdiyi, özümüzünküləşdirdiyi müxtəlif dünya xalqlarının

nümayəndələrinin əsərlərini. Bax, elə budur Tofiq Bayramın bu

dünyadan qazancı, qazancından da çox, bu dünyaya,

dünyamızdakılara qazandırdıqları.

Onun “şəkər diabeti” ndən çəkdiyi ağrıların üzərinə daha bir

dəhşətli “ağrı” gəldi - “Qarabağ ağrısı”. O, şəkərin verdiyi

ağrılara dözsə də, Vətən ağrısına dözə bilmədi və 1991-ci ilin

aprel ayının 19-da Əmircan kənd qəbiristanlığında fiziki cismini

qatdı Vətən torpağına, ruhunu göylərə, şeirlərini isə bizlərə

əmənət verərək...

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev cənablarının şəxsi

təşəbbüsü ilə Tofiq Bayramın doğulub boya-başa çatdığı,

Bakının Əmircan qəsəbəsindəki “İstirahət parkı”nda şairin

əzəmətli büstü ucaldılmaqla bu parka şairin adı verilmişdir.

1998-ci ilin sentyabr ayının 24-də parkın

yenidənqurulmasından sonrakı açılışında şəxsən iştirak edən

Heydər Əliyev cənabları çıxış nitqində Tofiq Bayramı

ədəbiyyatımızın böyük qayğıkeşi adlandırmış və onun

yaradıcılığına yüksək qiymət verərək demişdir: “Suraxanı

torpağı Azərbaycana, xalqımıza böyük insanlar vermişdir.

Onların arasında Tofiq Bayramın xüsusi yeri var. Tofiq Bayram

Azərbaycanda gözəl şeirləri, əsərləri, onun şeirlərinə

bəstələnmiş mahnıları, fədakar yaradıcılığı ilə tanınmış və

məşhur olmuşdur. Tofiq Bayramın sağlığında da xalq həmişə

ona sevgi və məhəbbətini, hörmətini bildirmişdir.

Tofiq Bayram poeziyasındakı qadınlarımızın

həyatından bəhs edilən şeirlər çoxdur. O, gah beşik başında,

nəvəsinə layla çalan ağbirçəkli nənədən, övladlarının qayğısı ilə

yaşayan, ailə ismətini hər şeydən üstün tutan həyat yoldaşından,

gah da ilk məhəbbətin acısını-şirinini təzəcə dadan növrəstə

qızdan söz açır:

Qadınlar dünyanın ən cəfakeşi,

Qadınlar dünyanın ən bəxtəvəri;

Hər evin qadındır tale günəşi,

Hər eşqin qadındır, şirin bəhəri.

Şair ana laylasını dünyada ən şirin nəğmə, ananı isə

yer üzünün ən böyük bəstəkarı adlandırır. Qadın anadır, bacıdır,

yoldaşdır. Qadın məğrur ataların, mərd oğulların, vəfalı ərlərin

həyanı, arxasıdır.

1990-cı ildə Tofiq Bayram yataq xəstəsi idi.

Qəzetlərin birində onun haqqında yazı dərc edilmişdi. Adı isə

“Necəsən, Tofiq Bayram” - adlanırdı. Tofiq müəllim qəzet

əməkdaşının sualına belə cavab vermişdi: “Mən hər zaman yaxşı

olacağam”. Hər zaman yaxşı olan şair, ruhun şad olsun!

Aynurə Əliyeva

Türküstan.- 2019.- 17-31 dekabr.- S.16.