Ərlə arvadın

əmlak münasibətləri

necə tənzimlənir?

Qanunvericilikdə evdar qadınların hüquqlarının

təminatı üzrə əsaslı qarantiyalar nəzərdə tutulub

Böyük Britaniyada, Almaniyada və ABŞ-ın bir sıra ştatlarında ər-arvadın “əmlak ayrılığı” rejiminə üstünlük verilir. Bu, onlara digər tərəfin əmlakına mülkiyyət hüququnu əldə etmək imkanı vermir və ər-arvadın hər birinin öz əmlakına sərəncam vermək hüququnu məhdudlaşdırmır. Bir sıra hallarda isə əmlakın ayrılmasının özünəməxsus xüsusiyyətləri də nəzərdə tutulur. Belə ki, Almaniya qanunvericiliyinə əsasən nikah dövründə əldə olunmuş əmlakın dəyərinin artması zamanı həmin əmlak “əmlak ayrılığı” rejiminə xitam verildiyi halda ər-arvadın hər birinə bərabər paylar şəklində məxsus olur.

Qeyd olunmalıdır ki, “əmlak ayrılığı” rejimi işləməyən evdar qadınların vəziyyətini əksər hallarda ağırlaşdırırdı. Bunun qarşısının alınması məqsədilə ayrı-ayrı tarixi dövrlərdə müxtəlif dövlətlərdə müəyyən obyektlər (cehiz və başlıq pulu) üçün xüsusi rejim nəzərdə tutulmuşdur. Nikaha xitam verilməsi halı üçün onların hüquqi taleyi barədə xüsusi qaydalar müəyyən olunurdu. Belə əmlak ölüm və boşanma hallarında qarantiya rolunda çıxış edirdi. Lakin bu institutlar müasir ailə münasibətlərində özünü doğrultmadı. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi qadınların, xüsusilə də evdar qadınların hüquqlarının təminatı üzrə əsaslı qarantiyalar nəzərdə tutub. Belə ki, Ailə Məcəlləsinin 32.3-cü maddəsinə əsasən nikah dövründə ev təsərrüfatı ilə, uşaqlara qulluq etməklə məşğul olduğundan və ya digər üzrlü səbəblərə görə müstəqil qazancı olmayan ər (arvad) də ümumi əmlak üzərində hüquqlara malikdir. Ailə Məcəlləsinin 34-cü maddəsinə müvafiq olaraq, nikaha daxil olanadək ər-arvada məxsus olan əmlak, habelə nikah dövründə hədiyyə şəklində və ya vərəsəlik qaydasında, digər əvəzsiz əqdlər üzrə əldə etdikləri əmlak ər-arvadın hər birinin ayrıca mülkiyyətindədir (ər-arvadın hər birinin əmlakıdır). Zinət əşyaları istisna olmaqla, fərdi istifadə şeyləri (geyim, ayaqqabı) nikah zamanı ər-arvadın ümumi vəsaiti hesabına əldə edilsə də, ər-arvaddan kimin istifadəsində olubsa, ona məxsusdur.

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə görə, “əmlak” termini təkcə əşyaları deyil, həmçinin ümumi əmlaka sərəncam verilməsi nəticəsində yaranan əmlak hüquqlarını, ər-arvadın öhdəliklərini də əhatə edir. Bununla əlaqədar elmi ədəbiyyatda borcların ər-arvadın ümumi əmlakına daxil olmasının mümkünlüyü ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. Belə ki, bəzi müəlliflərin fikrincə, ər-arvadın ümumi əmlakına tələbetmə hüququ (məs: dividentlərin, sığorta ödəmələrinin və s. alınması hüququ) ilə yanaşı, icra üzrə öhdəliklər (borclar) də daxildir (borc müqaviləsi üzrə pulların geri qaytarılması, əgər bu müqavilə ailənin maraqları üçün bağlanmışdırsa; mənzilin təmiri və s). Digər müəlliflərin fikrinə görə isə öhdəliklər (borclar) ər-arvadın birgə ümumi əmlakına daxil deyildir. Müzakirə olunan mövqenin elmi analizi göstərir ki, borcların daxil edilməsi konsepsiyası Ailə Məcəlləsinin 37.3-cü maddəsində dolayısıyla öz əksini tapmışdır. “Ümumi əmlak bölünərkən ər-arvadın ümumi borcları onun payına uyğun olaraq müəyyənləşdirilir”. Bizim fikrimizcə, bu mövqe ər-arvadın faktiki münasibətlərini real əks etdirir və onun mövcudluğunu ehtiva edir.

Ümumi əmlakı ər-arvad birlikdə, yaxud onlardan biri idarə edə bilər. Qanun ər-arvadın hər birinin istənilən vaxt əmlaklarının ümumi rejiminin xitam verilməsini tələb etmək hüququnu nəzərdə tutur. Bu, hüquq əmlakı idarə edən ər-arvada, həmçinin idarəetmədə iştirak etməyən ər-arvada da məxsusdur.

Ər-arvadın əmlak münasibətlərinin hüquqi rejimlərini araşdırarkən həm qanunvericilik normalarında, həm də məhkəmə təcrübəsində bir sıra çatışmazlıqların olduğu aşkar edilmişdir. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 213-cü maddəsində əks olunmuş ümumi mülkiyyət hüququnun anlayışına nəzər yetirdikdə belə bir sual meydana çıxır: bir əşya eyni zamanda həm ümumi birgə, həm də ümumi paylı mülkiyyətdə ola bilərmi? Mülki Məcəllənin 213.2-ci maddəsi ümumi mülkiyyətin iki rejimini müəyyən edir: birgə və paylı. Lakin qeyd olunan norma əşyaya olan mülkiyyət hüququnun ikili rejiminin mümkünlüyü kimi praktik suala aydınlıq gətirmir.

Təsəvvür edək ki, mənzil bir neçə şəxsin ümumi paylı mülkiyyətindədir və həmmülkiyyətçilərdən biri öz payına olan mülkiyyət hüququnu B ilə rəsmi nikahda olan A-ya satır. A ilə B arasında nikah müqaviləsi bağlanmadığı üçün ikisindən birinin nikahda olduqları dövrdə əldə etdikləri əmlak onların ümumi birgə mülkiyyəti hesab olunur. Alıcının arvadı olan B əri A-nın qeyd olunan alqı-satqı müqaviləsinin bağlanmasına razılıq vermişdir. Belə müqavilənin bağlanması nəticəsində əmlak bir neçə şəxsin mülkiyyətinə keçir və bu halda həmin şəxslərdən ikisinin mülkiyyətdəki payları (A və B) qeyri-müəyyən, digərlərinin payları isə müəyyən olur. Yəni, paylı və birgə mülkiyyətin qarışıq forması yaranmış olur. Mülki Məcəllənin 213-cü maddəsi isə bu vəziyyətə aydınlıq gətirə bilmir. Həmçinin qeyd olunmalıdır ki, mövcud vəziyyəti həmin hüququn qeydiyyatı problemi bir daha çətinləşdirir. Belə ki, mülkiyyət hüququnun hansı formasının qeydiyyata alınması qanunvericiliklə müəyyənləşdirilməmişdir. Qəbul olunmuş praktikaya əsasən ümumi paylı mülkiyyət onun payçılarının adına qeydiyyata alınır ki, qeyd olunan halda da paylardan birinin qeydiyyatı əsasən ərin (A-nın) adına həyata keçirilir. Bu isə əslində arvadın (B-nin) hüquqlarının pozulmasına səbəb olur.

Ailə münasibətləri zamanı ər-arvad arasında əqdlərin bağlanmasının mümkünlüyü ilə bağlı sual da maraq doğurur. Məlum olduğu kimi, ər-arvad yalnız ailə münasibətlərinin deyil, həm də mülki hüquq münasibətlərinin subyektidirlər. Onlar öz aralarında qanunla qadağan olunmayan istənilən əqd bağlaya bilərlər. Məsələn, ər-arvaddan biri vərəsəlik qaydasında əldə etdiyi mənzili digərinə sata bilər və s.

Ər-arvadın ümumi birgə mülkiyyətdə olan əmlakının onlardan birinin mülkiyyətinə keçməsi ilə əlaqədar məsələnin həlli mübahisə yaradır. Bu məsələ ilə bağlı müəlliflər arasında fikir ayrılığı mövcuddur. S.O.Pastuxova hesab edir ki, belə əqdlər etibarsız əqdlərdir. Digər mövqe tərəfdarlarının fikrinə görə isə burada heç bir puç əqddən söhbət gedə bilməz. Bizim fikrimizə görə, ər yaxud arvad ümumi birgə mülkiyyətdə olan ona məxsus əmlakı mülki hüquq subyektliliyindən istifadə edərək, digər tərəfin xeyrinə rəsmiləşdirə və ya güzəşt edə bilər. Onun bu cür hərəkəti mülki hüquqi nəticələrə səbəb olur.

Digər maraqlı məsələlərdən biri də ər-arvad tərəfindən hər hansı bir əmlakın ümumi paylı mülkiyyət şəklində əldə etməsinin mümkünlüyüdür. Məsələn, qanuni nikahda olan və nikah müqaviləsi bağlamayan A və B hər hansı bir əmlakı (məsələn, mənzil) əldə edirlər və istəyirlər ki, onlardan hər biri əldə edilmiş əmlaka olan mülkiyyət hüququna bərabər paya sahib olsunlar. Bir çox dövlətlərdə bu cür müqavilələr notariuslar tərəfindən rəsmiləşdirilir və daşınmaz əmlaka hüquqların qeydiyyatı orqanlarında qeydiyyatdan keçirilir. Bu da ərə (arvada) özünəməxsus olan paya digər tərəfin razılığı olmadan müstəqil şəkildə sərəncam səlahiyyəti verir. Fikrimizcə, bu təcrübə müsbət qiymətləndirilərək mülkiyyətçinin öz hüquqlarını mülahizəsinə əsasən həyata keçirməsi və mülkiyyət hüquqlarının müstəsnalığı qaydalarına uyğundur.

Şərh edilənlər belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, qanunvericiliyə mülki hüququn digər subyektləri kimi ər-arvad arasında əqdlərin bağlanmasının mümkünlüyü, həmçinin ər-arvadın əmlak münasibətlərinin qarışıq və paylı rejimlərinin yaranması əsaslarını nəzərdə tutan normaların daxil edilməsi araşdırılan problemlərin həllinə kömək edərdi.

Üç nöqtə.-2012.-20 dekabr.-S.-8.