Ailə münaqişəsinin ağır sosial nəticələri ola bilər

Zorakılıq aktlarının mürəkkəbliyi, müxtəlifliyi insanlarda çarəsizlik və apatiya hissi yaradır

Təcrübə göstərir ki, zorakı davranışı və onun nəticələrini qabaqlamaq mümkündür. Buna görə də zorakılığın mahiyyətini dəqiq müəyyənləşdirmək lazımdır. Zorakılıq – son dərəcə mürəkkəb və qeyri-müəyyən fenomendir. Onun müəyyənləşdirilməsi – onun qısa elmi izahının verilməsi demək deyildir,

burada hər şeydən əvvəl mühakimənin yeridilməsi tələb olunur. İnsan davranışında nəyin qəbul edilməsi və ya qəbul edilməməsi barədə təsəvvürü həmin cəmiyyətdə mövcud olan mədəni ölçülərdən asılı idi və sosial dəyərlər dəyişdikcə bu ölçülər də dəyişir. Bir çox tədqiqatlar vardır ki, onlar kimin tərəfindən və hansı məqsədlə hazırlanmasından asılıdır.

Zorakılıq – qəsdən özünə, qeyri şəxsə, qrupa, birliklərə qarşı yönəldilmiş fikrin, qüvvələrin, hökmranlığın həqiqətən və ya qorxutmaq məqsədi ilə tətbiq edilməsi nəticəsində əmələ gələn bədən xəsarəti ilə, ölümlə, psixi travmalarla, inkişafdan qalma və s. ilə müəyyənləşdirilir. Bu tərifə zorakılığın

şəxsiyyətarası zorakılıq növlərini, habelə suisidial davranışı və silahlı basqınları özündə cəmləşdirir.

Misal üçün, silahlı münaqişə və müharibələr zamanı hərbi taktika üsulu kimi ən eybəcər formalarını nümayiş etdirən zorakılıqdan istifadə edilir. Xüsusi olaraq, bunu özündə qadınlar və uşaqlar (qızlar) sınayır. Hərbi münaqişə zonalarında qadınlara qarşı törədilən zorakılıq (seksual əsarət, məcburi hamiləlik, işgəncələr, insanların girov götürülməsi və s.) birbaşa onların və uşaqların

hüquqlarının pozulmasıdır.

Zorakılıq aktlarının mürəkkəbliyi, onların geniş yayımı və müxtəlifliyi insanlarda çarəsizlik və apatiya hissini yaradır. Zorakılığın tipologiyasının yaradılması daha ümumi xüsusiyyətlərinin və zorakılığın müxtəlif növlərinin bir-biri ilə əlaqəsinin seçilib ayrılmasına kömək edir.

Tipologiyada zorakılıq, onun kim tərəfindən kimin üzərində törədilməsindən asılı olaraq, üç kateqoriyaya bölünür: özünə qarşı yönəldilmiş zorakılıq, şəxsiyyətlərarası zorakılıq və kollektiv zorakılıq. Zorakılığın bu geniş kateqoriyaları öz tərəfindən daha spesifik qruplara bölünür. Belə ki, özünə

qarşı yönəldilmiş zorakılığa suisidal davranış və özü-özünə xəta yetirmək daxildir. Zorakılığın şəxsiyyətlərarası növü iki kateqoriyaya bölünür: ailədə zorakılıq və tərəf müqabilə münasibətdə zorakılıq; sosial qruplarda, evdən kənarda zorakılıq. Zorakılığın kollektiv formasına siyasi, iqtsiadi və ya

sosial məqsədləri əldə etmək məqsədilə müəyyən bir qrupun və ya şəxslərin əleyhinə hər-hansı bir qrupun əlində zorakılığın bir alətə çevrilməsi halları daxildir.

Həmin tipologiya fiziki, seksual, psixoloji və s. zorakılıq aktlarının təbiətinə də aiddir. Bundan əlavə, tipologiya zorakılığın baş verdiyi yeri, cinayətkar və onun qurbanı arasında, kollektiv zorakılıq hallarında isə onun təxmin edilən səbəblərini nəzərə alır.

Zorakılığın ölçüsü bir çox problemlərlə bağlıdır. dünyanın müxtəlif ölkələrində informasiya sistemləri inkişafın müxtəlif mərhələlərindədir, ona görə də alınmış informasiyanın tam olması, keyfiyyəti, etibarlılığı və dəyərli olması ilə çox fərqlənir. Bir çox zorakılıq aktları heç qeydiyyatdan keçmir, çünki onlar hökumətə heç çatdırılmır. Belə ki, hər il ölüm halları haqqında demək olar ki, yarıya qədəri özünəqəsd, üçdə biri – qətllər, beşdə biri hərbi münaqişələrin nəticəsində baş vermiş ölümlərdir.

Bütün qətllərin dörddə üçü kişilərin payına düşür, bu da qadınlara aid olan göstəricidən üç dəfə çoxdur. 100 min nəfər adama – 19,4 ölüm kişilərdə (15-29 yaş arasında), qalınlarda ən yüksək anadan olduqları dövrdə – 4,8, sonra isə 45 yaşdan yuxarı – 4,5 nəfərdir.

Ən çox intihar halları (100 min nəfərə 44,9 hal) 60 yaşdan yuxarı olan kişilərdə müşahidə edilir, həmin yaşda olan qadınlarda isə bu göstərici 22,1 haldır. Əldə edilən məlumata görə, Azərbaycanda kişilər tərəfindən qəsdən öldürülmə hallarının törədilməsi 100 min nəfərə 5,8 hal təşkil edir; intihar halları – kişilərdə 1,1, qadınlarda – 0,3.

Rəsmi statistika zorla öldürülmə hadisələrini qeyd edə bilmir. Onlardan çoxunun xüsusilə qadınların, uşaqların və qocaların ölümünü xəstələnmə və başqa təbii səbəblərdə görürlər.

Ailədə, tərəfmüqabilləri arasında zorakılıq bütün ölkələr, mədəniyyətlərdə və cəmiyyətin təbəqələrində mövcuddur. Fiziki təcavüzkarlıqa (döyülmə) əlavə olaraq, tərəf müqabilinə münasibətdə aqressiya zorakı cinsi əlaqədə və seksual əlaqəyə məcbur etmənin digər formalarında partnyora şərt psixoloji təsirdə (qorxutmaq və ya alçaltmaq) və ya onun hərəkətləri üzərində nəzarətin qoyulmasında təzahür edir.

Qadınlar öz kişi tərəfmüqabilinə qarşı aqressiv olduğu və zorakılıq eyni cinsdən olan tərəfmüqabilləri arasında mövcud olduğu halda belə zorakılığın əsas ağırlığı kişilərin əlində olan qadınların üzərinə düşür. Məhz qadınlar əhalinin ən incidilmiş hissəsi hesab edilir; onlara münasibətdə həyata keçirilən zorakılıq – bu tarixən davam edən kişi və qadın arasında olan qeyri-bərabər münasibətlərdən irəli gəlir. Bütün dünyada aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, qadınların verdiyi məlumata görə onların 10-69%-nə qədəri ömrünün bu və ya başqa vaxtında kişi tərəfmüqabili tərəfindən fiziki zorakılığa məruz qalmışlar. Dünyanın bir çox ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da kişilərin qadınlar üzərində hakimliyinin sosial modeli üstünlük təşkil edir və müvafiq olaraq burada qadınlar zorakılığa məruz qalırlar. Müxtəlif vaxtlarda ictimai təşkilatlar tərəfindən aparılan sosioloji tədqiqatlar bunu təsdiqləyir.

BMTPR-nın «Qender inkişafda» layihəsi çərçivəsində 19-60 yaşında qadınlar arasında sorğu aparılmışdır. Respondent qadınlardan 37%-i zorakılığın olması faktını qeyd etmişlər. Onlardan 58%-i ailədə, 32%-i öz ailələrində (ata evində), 10%-i ictimai həyatda (işdə, küçədə) baş vermişdir.

Azərbaycan Sosioloji Assosiasiyası tərəfindən 2001-ci ildə aparılan sosioloji tədqiqatlar nəticəsində məlum oldu ki, sorğu iştirakçısı olan 2013 qadından yalnız 37%-i demişdir ki, onlara heç vaxt seksual qəsd edilmə-yibdir. 13% etiraf etmişlər ki, onlara açıq seksual qəsd edilibdir – 55%-ni iş sahibkarı, 35%-ni işdəki həmkarları, 26%-ni tanış olmayan şəxslər, 15%-ni atalığı, 9%-ni qaynatası etmişdir. Beləliklə, qadınlara çox vaxt əri və onun qohumları, onun ailə üzvləri tərəfindən və anadan olduğu ailədə zorakılıq edilir. Bütünlükdə ailədə zorakılıq deyərkən adətən ər (arvad) və ya partnyor tərəfindən baş verən fiziki təsir nəzərdə tutulur, eyni zamanda bu, böyüklər tərəfindən uşaqlara edilən fiziki təsirlərə də aid edilə bilər.

Feministlər təsdiq edirlər ki, ailədə zorakılığın, qadınlara münasibətdə ev zorakılığının kökləri həyatın patriarxal quruluşunda idi, bu quruluşda kişilərə qadınlar üzərində hakimiyyət verilmişdi. Qadından itaətkarlıq gözlənilir, çox zaman qadın özü mənəvi cəhətdən tabe rolunu yerinə yetirməyə hazırdır.

Hüquq mühafizəsi orqanlarının qeyri-effektiv fəaliyyəti, zorakılığın qurbanlarını qorumalı olan sosial institutların olmaması, zorakılıq faktlarının kütləvi müzakirəsinin qadınlar tərəfindən təkidlə rədd edliməsi, qadınların hüquq mühafizəsi orqanlarına müraciət etməkdən çəkindirir.

Bunlar ev zorakılığı zamanı ailədaxili zorakılığını adi hadisə kimi qəbul edən qadınların özlərinin qorxu və imkansızlığı ilə daha da dərinləşir.

əvvəli var...

Üç nöqtə.-2012.-27 dekabr.-S.-8.