Elmlər Akademiyasında işləməyənlər də maaş alır

ASƏF HACIYEV: "AKADEMİYADA İŞLƏYƏNLƏ İŞLƏMƏYƏN EYNİ MAAŞ ALIR"

SƏRDAR CƏLALOĞLU: "BİZDƏ ALİM UŞAĞIN CİBİNDƏN PUL OĞURLAYIR"

ƏHMƏD QƏŞƏMOĞLU: "SƏLAHİYYƏTİM OLSA, BU VƏZİYYƏTDƏ ALİMLƏRİN MAAŞINI ARTIRMARAM"

ELM maddi-mənəvi, mədəni irsi düzgün analiz edib, istiqamətləndirən, inkişaf etdirən, tənzimləyici bir sistemdir. Qloballaşan dünyada Azərbaycan elmi bu missiyanı daşıya bilirmi və Azərbaycanda elmin rolu, yeri, problemlər və perspektivləri nədən ibarətdir? "Üç nöqtə" bir neçə elm adamının iştirakı ilə keçirdiyi dəyirmi masada ortaya çıxan maraqlı nüanslara aydınlıq gətirdi. Dəyirmi masanın iştirakçıları tanıdığınız elm adamlarıdır. Qonaqlarımız sosioloq, fəlsəfə elimləri doktoru Əhməd Qəşəmoğlu, siyasətçi, trializm fəlsəfi təliminin müəllifi, filosof Sərdar Cəlaloğlu və Milli Elimlər Akademiyasının müxbir üzvü professor, fizika-riyaziyyat elimləri doktoru, millət vəkili Asəf Hacıyevdir.

Müxbir: İlk sualım belədir. Bu gün Azərbaycan elmi hansı səviyyədədir, problemlərdən çıxış yollarını nədə görürsünüz?

Asəf müəllim, sizi dinləyək.

A.Hacıyev: İlk növbədə Azərbaycan elminin nəyə xidmət etdiyini, qarşısında hansı problemlərin durduğunu, Azərbaycanda dövlətin inkişafına kömək edən elmin prioritet sahələri müəyyən olunmalıdır. Bunun üçün Azərbaycanın reallığı nəzərə alınmalıdır. Ölkəmiz neft ölkəsi olduğundan neftin ətrafında olan elmi infrastruktur, eləcə də kənd təsərrüfatının inkişafı üçün kimya-biologiya inkişaf etdirilməlidir. Elm elə bir sahədir ki, onu ancaq dövlət maliyyələşdirir. Amma özəl şirkətlər elmin maliyyələşdirilməsində iştirak edə bilir. Hesab edirəm ki, Azərbaycan qısa zamanda qrantlardan istifadə sisteminə keçməlidir. Bu necə olmalıdır? Diqqət edin, bu gün Elmlər Akademiyasında 7-8 min işçi var. Bir qismi çox aktiv işləyir, digər qismi isə işləmir. Buna baxmayaraq, eyni maaş alırlar. Bax o işləməyənlər, digərlərinə mənfi təsir göstərir. Təbii ki, aktiv olmayanların işdən qovulmasının tərəfdarı deyiləm. Dövlət tərəfindən qrantlar təşkil olunaraq müsabiqə yolu ilə alimlərə verilərsə, işləyənlə işləməyən adama münasibətdə fərq görünəcək. İşləyən minimal maaşla yanaşı, qrantdan gəlir alacaq. İşləməyənlər vəziyyəti görüb, uzaqlaşacaqlar. Buna bütün dünya keçib. Biz də onu etməliyik.

Müxbir: Yəqin ki, işləyən alimlərin seçilməsi üçün də mexanizm olmalıdır.

- Dünyada alimin qiymətləndirilməsi metodu yoxdur. Alimlər işləri ilə seçilməlidir. Bu, mürəkkəb prosesdir. Amma dünyada bir çox jurnallar var və alimlərin məqalələri orada çap olunur, ona istinad edilir. Yaxud, dünyada beynəlxalq konfranslar keçirilir. Əgər bir konfrans hansısa alimə pul xərcləyib, onu bir saatlıq çıxış üçün dəvət edirsə, demək dəyərli bir adamdır.

S.Cəlaloğlu: İndi dünyada ensiklopedik elm anlayışı var. Yəni ixtsasca həkim olmağım mənə fəlsəfədən, riyaziyyatdan, astronomiyadan bəhs etməyə mane olmamalıdır. Müasir dövrün tələbi elmin kütləviləşməsidir. Məsələn, Stanislav Levinin çox gözəl bir əsəri var: texnologiyaların məcmusu. Orda yazır ki, yaxın 50 ildə yer kürəsinin əhalisi alimlərə olan tələbatı ödəyə bilməyəcək. Bu da o deməkdir ki, artıq hamı elmlə məşğul olmalıdır. Elm mütləq dövlət tərəfindən maliyyələşməlidir. Platon Akademiyası bir ayda o qədər böyük mənfəət götürürdü ki, bu, həmin dövrdə böyük narahatlıq yaratmışdı. Bundan çıxış edərək Adam Smit deyir: "O fəaliyyətə ki daha böyük xidmət lazımdır, onun qiyməti də dövlət tərəfindən qeyri-bərabər dəyərləndirilməlidir". Biz elmi cəmiyyətin öhdəsinə buraxsaq, elm inkişaf etməz.

Müxbir: Alimin problemə münasibəti necə olmalıdır?

- Dünyada bütün görkəmli alimlər dövlətlə üz-üzədir. Çünki elm həqiqəti axtarandır. Ona görə də bir qayda olaraq özü müxalifətdir. Alim özü müəyyən bir imici olan insandır. O, təkcə mənə savad öyrətmir, o, şəxsiyyətini, mənəviyyatını, davranışını nümunə olaraq ortaya qoyur. Bu baxımdan alimin cəmiyyətdə bir sosial rolu var. Ona görə də deyirlər ki, alim öldü, aləm öldü. Bizdə isə tərsinədir. Alimlərimizdə şüuraltı belə bir fikir var ki, cəmiyyətin inkişafında onlar yox, hökumətin siyasəti cavabdehdir. Cəmiyyətin lokomotivi elmdir, alim onun daşıyıcısıdır. Amma bu gün hətta orta təhsilli adamlar böyük elmi titullar alır. Elmin bu cür ucuzlaşması iki böyük problem yaradır: birincisi, alim həqiqəti cəmiyyətə təqdim edə bilmir, ikincisi o, elm produktivi olmur. Çünki hansısa yolla elmi dərəcə alırsansa, bu, elmə mənfəət verə bilməz.

Ə.Qəşəmoğlu: Məndən əvvəl danışanların müxtəlif aspektli fikirləri ilə razıyam. Bu gün əlimizə müstəqil milli dövlət qurmaq şansı düşüb. Bunu elmi təminatsız etmək mümkün deyil. Ona görə də alimlərə diqqətin ayrılmasına böyük ehtiyac var. Sərdar bəyin dediyi kimi, bu gün Azərbaycanda hələ elmin yeri müəyyən deyil. Elmin yeri müəyyən edilməlidir. Lap elə sovet dövrünü götürək. 60-cı illərdə Azərbaycanda böyük alim kultu var idi. Yusif Məmmədəliyevə hamı müqəddəs adam kimi baxırdı. Bu gün bir nömrəli problem, elmə olan ehtiyac barədə lazımi şəkildə fikr aydınlığının olmamasıdır. İkinci tərəfdən, tez-tez məsələ qaldırırlar ki, alimlərin maaşı azdır. Buna məsul adam olsam, mən də bu vəziyyətdə maaşı artırmaram. Asəf müəllim yaxşı bir söz dedi. Orada əgər iki-üç nəfər ciddi alim işləyirsə, ətrafında 30 nəfər mənasız işlərlə məşğul olanlar olur. Alimlərin maaşını qaldırmazdan əvvəl, hökmən elmi sistemimizdə düşünülmüş islahat aparmaq lazımdır. Sonra isə maaşları ən azı 5 dəfə də qaldırmaq olar.

A.Hacıyev: Əgər XXI əsrin 1-ci yarısına qədər hər bir dövlətin gücü, varı onun təbii sərvətləri ilə ölçülürdüsə, 2-ci yarısında bu artıq tamamilə fərqlidir. Gəlin baxaq, bu gün dünyanın aparıcı dövlətləri hansılardır. Finlandiya, Hollandiya, Yaponiya. Yaponiyada sudan başqa nə var? Finlandiyada meşədən başqa nə var? Amma orada dünyada hər kəsə diqtə edən yüksək texnologiyalar var. Bayaq elmin müxtəlif sahələri barədə yaxşı söylədiniz. Qədim Yunanıstanda elm bir dənə idi - fəlsəfə. Ora ədəbiyyat, riyaziyyat da daxildir. Sonra elm parçalandı, müxtəlif sahələr çıxdı. İndi yeni bir proses, elmlərin birləşməsi başlayıb. Bunun səbəbi onunla bağlıdır ki, bu gün kimyanın harada qurtarmasını, biologiyanın harda başlamasını demək çətindir. Çünki yüksək texnologiyalar elmlər arasındakı sərhədləri silməyə başlayıb. Azərbaycan üçün də çox önəmli sahələrdən biri o yüksək texnologiyaların olmasıdır.

S.Cəlaloğlu: Bunu hökumət yaratmalıdır.

A.Hacıyev: Hökumətin varı-dövləti pulla ölçülür. Bu gün Amerika elmə 100 milyard dollar pul qoyur. Belə bir statistika var, əgər dövlət büdcəsinin 1 faizini elmə ayırırsa, elm yavaş-yavaş hərəkt etməyə başlayır. Bizdə elmə 0,6 faiz pul ayrılıb. 1,5 faiz olanda elm özünü doğrultmağa, 2 faizə keçəndə özü-özünü maliyyələşdirməyə başlayır. Ona görə də vaxtilə Rusiyada qanun qəbul edildi ki, Rusiyada elmə ayrılan vəsait 2 faizdən az olmasın. Rusiyada elm sahəsində böyük dirçəliş gedir. Çünki ölkə anlayır ki, neft qiymətdən düşür, həyatı yüksək texnologiyalar həll edir. Sərdar bəy, söylədiyiniz bir fikrin qəti əleyhinəyəm. Siz deyirsiniz ki, elm kütləvi olmalıdır. Bu heç də belə deyil. Elm yaxşı mənada elitar xarakter daşımalıdır. Elmə ən bacarıqlı insanlar gəlməlidir. Bu baxımdan, ölkə Prezidentinin sərəncamı oldu, tələbələrin Qərbin aparıcı unversitetlərində oxuması üçün pul ayrıldı. Hesab edirəm ki, bu nöqtədən tutub, elmi inkişaf etdirmək lazımdır.

Müxbir: Bu nəyisə dəyişəcək?

A.Hacıyev: Bu gün bizim bəlalarımızdan biri rüşvətdir. Rüşvəti isə nə polislə, nə qərarla götürə bilmərik. Əgər biz kimisə xaricə göndəririksə, artıq onun geri qayıdıb işləməsi üçün yer hazırlamalıyıq. Yeni formalaşmış insanların gəlişi burdakı şüuru dəyişəcək. Bax, uğur onlardadır.

Ə.Qəşəmoğlu: Asəf müəllim, mən şüurun dəyişməsi ilə bağlı fikrinizlə razı deyiləm. Xaricdə oxuyan potensiallı insanların, alimlərin geriyə qayıdandan sonra şüurunun dəyişməsi üçün burada mühit dəyişməlidir. Onlar gəlib burada mühiti heç cür dəyişə bilməzlər.

A.Hacıyev: Burada da mühit dəyişir. Dünənki mühitlə bügünkü mühitdə xeyli dəyişiklik var.

Müxbir: Yaxşı hamımız narazılıq edirik, bəs elmin inkişafı üçün hansı islahatlar aparmalıyıq?

Ə.Qəşəmoğlu: Birinci növbədə, diqqət elmi potensialı olanların üzə çıxarılmasına ayrılmalıdır.

S.Cəlaloğlu: Əhməd müəllim, azad rəqabət olmayan yerdə bu necə baş verə bilər?

A.Hacıyev: Dediyim qrantın ayrılması elə özü rəqabət deməkdir.

S.Cəlaloğlu: Universitetlər pulla, rüşvətlə işləyir, bundan nə gözləyirsiniz?

Ə.Qəşəmoğlu: Qrantdan əvvəl daha zəruri işlər var. Qrantların nəyə görə alınması bilinməlidir.

S.Cəlaloğlu: Bekon deyir ki, şüurun, ağlın dörd mağarası var. İnsan ora düşəndə çıxa bilmir. O da hər hansı bir ideyanı çoxluğun qəbul etməsidir. Çoxluq hansısa ideyanı qəbul etmirsə, deməli bu, ağılsız şeydir. Xarici jurnallarda çap olunmaq da legitimləşdirmədir. Xarici jurnallarda çap olunursansa, demək sən yaxşı alimsən?

A.Hacıyev: Xeyr. Mən dövlət deyəndə, onu nəzərdə tuturam ki, dövlət prioritet sahələri müəyyən etməlidir. Çünki bu ölkənin inkişafına hansı sahələrin lazım olduğunu dövlət görməldir. Elm də o sahəyə xidmət etməlidir ki, büdcə artsın. Mənim dediklərim hamısı təbiət elmlərinə aiddir. O ki qaldı sizin ictimai elmlərə, bəli, o sahədə də qrantlar olmalıdır. Aparıcı alimlər dilimizin inkişafı üçün hansı problemlərin önəmli olduğunu müəyyən etməlidi. Həmin qrant da həmin problemə xidmət etməlidr. Qrantın alınması isə artıq konkurs xarakteri daşıyacaq. Bu gün Azərbaycanda o qrantlar yoxdur. Təklif edirəm ki, olsun.

Müxbir: Belə çıxır ki, qrantlar olmasa inkişaf olmayacaq?

A.Hacıyev: Biz belə qəbul etməli deyilik ki, bu faktor olmasa, mümkün deyil. Xeyr, onsuz da mümkündür. Amma bu varsa, nəyə görə tətbiq edilməsin? Bütün dünya bu yolla gedir, bu mütləq olmalıdır. Ümumiyyətlə, gələcəkdə elmin maliyyələşdirilməsi qrant şəklinə keçməlidir. Dövlət elmə fundamental şəkildə pul ayıracaq, amma biz o qədər böyük bir ölkə deyilik ki, "bəlkə nəsə çıxdı" deyib, pullarımızı xərcləyək. Ona görə də, bizdə hər qəpik nəzarətdə olmalıdır.

Ə.Qəşəmoğlu: Elm sistemində islahatlar aparılmadan dediyiniz qrantlar tezdir. İslahatlar elə getməlidir ki, bir institutda 400 aşağı maaşlı yox, 100 yüksək maaşlı adam olsun.

A.Hacıyev: Bunu necə seçək?

A.Qəşəmoğlu: Siz gözəl riyaziyyatçısınız, amma bu seçməni həyata keçirmək üçün Sosial idarəetmə elminin metodlarından istifadə etmək lazımdır. Bu gün həmin qrantlar kimlərə işləyir? Burada tanışlıq da var, əlaqələr də. Bu gün instituta gedənlərin bir çoxu bədbəxt olur. Əvvəl institutda yaxşı mütəxəssisləri seçməli, ondan sonra onlar istiqamətləndirilməlidir. Hər alim qrantın necə alınmasını bilmir. Gərək onlara da kömək edəsən. Mənim tanıdığım gözəl alimlər var ki, onların bir çoxu biri qrant nədir, bilmir.

S.Cəlaloğlu: Necə olur ki, bu adamlar adi olanda heç elmlər namizədi ola bilmirlər, deputat olan kimi olurlar elmlər doktoru, akademik?

A.Hacıyev: O da bir bəladır. Amma biz Azərbaycanda elmin inkişafından danışırıqsa, ali məktəbdə rüşvətin olduğunu görməli, eyni zamanda yaxşı müəllimi və tələbəni seçməyi bacarmalıyıq. Bunu bacarmasaq, bataqlıqda ölərik. Bəli, islahatlar lazımdır. Mən də Əhməd müəllimin dediyi kimi, hamının maaşının üç dəfə qaldırılmasının əleyhinəyəm. Çünki insan zəhmətinə görə maaşını almalıdır. Akademiyada minumum maaş qalmalı, dövlət tərəfindən qrantlar müəyyən edilməlidir.

S.Cəlaloğlu: Sizcə, Azərbaycandan xaricə gedən alimlərin sayı çoxdur, yoxsa qrant alan alimlərin? Problem budur.

A.Hacıyev: Əgər siz İrana, Türkiyəyə dərs demək üçün gedən alimləri nəzərdə tutursunuzsa, onların içərisində 2-3 görkəmli alim var. O alimlərin bir hissəsinin gedib qalması mənfi hal deyil. Çünki onların orada olması Azərbaycanla bir bağlantı deməkdir. Siz demək istəyirsiniz ki, beyin axını var. Əksinə, hesab edirəm ki, Azərbaycandan xaricə beyin axını yoxdur. Son beş ildə bir alimin getməsini misal gətirin.

S.Cəlaloğlu: Bu gün Azərbaycanda hansı görkəmli alim yetişib ki, onun da adını çəkim.

A.Hacıyev: Mən demirəm ki, bu gün Azərbaycanda alimlər üçün yaradılan şərait idealdır. Elmlər Akademiyasında şöbə müdiri, elmlər doktoru, professor 350 manat alır. Bu bir problemdir və qısa zamanda aradan qaldırılmalıdır. Bu il kafedra müdirinin maaşı 800 manata çatıb. Keçən il isə 400 manat idi.

S.Cəlaloğlu: Bu müqayisə sizə nə verir? Mən 6 kitab almışam, ona 300 dollar vermişəm. Mən ziyalı olaraq, gündəlik ədəbiyyatı izləməliyəm. Kitab ala bilirsiniz? Yox. Budur problem.

A.Hacıyev: Elektron kitablardan istifadə edin də.

Ə.Qəşəmoğlu: Gəlin, söhbəti dəyişməyək. Problemi görürüksə, çıxış yollarını söyləyək. Əgər Akademiyanın prezidenti bu barədə açıq danışırsa, deməli çoxlu problemlər var. Mən bir mütəxəssis kimi deyirəm ki, elmi fəaliyyət proqramı, islahatlar yoxdursa, qalan şeylərdən danışmaq mənasızdır.

A.Hacıyev: Hər bir insan onun işinə verilən qiyməti görməlidir. Azərbaycanda da islahat olmalıdır. Biri var qısazamanlı islahatlar, biri də var uzunzamanlı islahat. Məsələn, tələbə oxumursa, onu kursda saxlamaq lazımdır.

S.Cəlaloğlu: Siz qrant məsələsinə toxunanda dövlətlə, investisiya qoyuluşu arasında seçim etdiniz və üstünlüyü xarici qrantlara verdiniz.

A.Hacıyev: Mən dedim ki, Azərbaycan dövlətinin verdiyi qrantlar yoxdur, xaricin veridyi qrantlar var.

S.Cəlaloğlu: Mən də deyirəm ki, ingilisin pulu ilə azərbaycanlıları xoşbəxt edə dilmərik. O zaman evimiz də ingilisin olacaq.

A.Hacıyev: Siz mənim fikrimi tamamilə başqa bir tərəfə yozursunuz. Mən deyirəm ki, islahatlardan biri də qrantların dövlət tərəfindən verilməsi olmalıdır.

Ə.Qəşəmoğlu: Əslində, elm sahəsində heç bir ölkənin təcrübəsi öyrənilmir. Biz o səviyyəyə gəlib çatmamışıq. İkinci tərəfdən, biz sadəcə olaraq öz mühtimizi nəzərə alaraq qabaqcıl ölkələrdəki təcrübələrdən bəhrələnməliyik.

S.Cəlaloğlu: Dünyada etiraf olunanlar Azərbaycanda məhv olunur, qəbul olunmayanlar yüksək yerə qoyulur. Bu, elmə konnektur yanaşmadır. Elm siyasiləşib. Bu, elmi bürokratiyadır. Dediyiniz elmi elita həmişə yaxşı xidmət göstərmir. Elmin inkişafı yüksək təbəqədə dayanan alim elitasının tərbiyəsindən asılıdır. İndiki alimlər elita rolunu oynaya bilməyəcək. Biri oturacaq başda, istedadlı gənclərin qarşısında sədd qoyacaq.

A.Hacıyev: Deməli, o elita deyil. Hansısa adı alan elita sayılmır.

S.Cəlaloğlu: Azərbaycanda elitanı müəyyənləşdirirlər. Yəni biri var elmi təbliğ edən rəsmi elita - əlində dəstəyi olanlar, biri də var Abbas Zamanov, Cəfər Cəfərov kimi yetişən şəxsiyyəti ilə statusu bərabər səviyyədə duranlar. Bunlar təbii elitadır. Süni elita təbii elitanın inkişaf etməsinə imkan vermir.

A.Hacıyev: Rəsmi elita anlayışı yoxdur. Əgər siz vəzifədə oturanı deyirsinizsə, onlar məmurlardır.

S.Cəlaloğlu: Böyük alimlərin təcrübəsinə baxaq, Üzeyir Hacıbəyov, Səməd Vurğun, Yusif Məmmədəliyev - bunlar kasıblara öz ciblərindən təqaüd verib oxudublar. Bizdə isə alim uşağın cibindən pul oğurlayır.

A.Hacıyev: O, alim deyil. Siz alim kimə deyirsiniz? Sərdar bəyə qulaq assaq, hər şey qaradır.

S.Cəlaloğlu: Bunu həmişə deyirlər: Nitsenin bir sözü var. Deyir ki, bəzən qaranı 10 dəfə şişirtmək lazımdır ki, o təhlükə görsənsin. Mən də deyirəm ki, problemi bü cür düzəltmək olmaz. Cəmiyyətin özündə islahat aparılmalıdır. Azərbaycanda yaşam vasitələri yalnız diplomla təmin olunduğuna görə diqqət diploma yönəlir. Azərbaycanda elmdən kənar yaşamaq imkanı olsa o, yalançı diplom almaq istəməz. İnsanların elmdən və təhsildən kənar yaşamaq haqqını tanımalısan.

A.Hacıyev: Onun kökündə ayrı şeylər dayanır. Hələ də SSRİ-nin xəyalı bizim ruhumuzdan çıxmayıb. Hamı fikirləşir ki, mütləq ali savad almalıdır, bu olmasa işlə təmin olunmayacaq. Amma reallıqda qırmızı diplomlara belə əhəmiyyət verən yoxdur.

S.Cəlaloğlu: Problem təkcə elmə bağlı deyil. Hanı bizim bəstəkar, rəssam, arxitektor elitamız? Problem cəmiyyətin sovet dönəmindən bu günə qədər bir ideya üzərində köklənə bilməməsindədir. Ona görə də nə alimi alimdir, nə diplomu diplomdur.

Müxbir: Deyirsiniz ki, vəziyyət sovet dövründə olduğundan pisdir?

A.Hacıyev: Heç də elə deyil. Gəlin, müqayisə edək. Sovet dövründə Azərbaycan alimini hansı ölkədə tanıyırdılar, hara dəvət edirdilər və bu gün necədir?

Qonaqlarımız uzun-uzadı mübahisə etdilər. Məcbur olub müzakirəni kəsməli olduq. Çünki onsuz da mövzunu yekunlaşdırmaq mümkün olmayacaqdı.

Tahirə Qafarlı

Üç nöqtə.- 2009.- 2 may.- S. 12.