Rəsm əsərlərindəki SİRLİ MƏQAMLAR

Yəqin ki, çox az adam məşhur rəsm əsərlərinin böyük sirlərinin olduğunu bilir. Bu yazıda sənət əsərlərinin araşdırılması nəticəsində əldə edilən müdhiş tapıntılar cəmləşib — «Mona Liza»nın gülüşü, Rembrandtın tənbəl gözü və sairə. Məşhur rəssamlar və tablolarıyla əlaqədar 6 maraqlı kəşfi oxucuların diqqətinə çatdırırıq.

Sol yanağın SİRRİ

Əksər, bəlkə də portret janrında çəkilən rəsm əsərlərinin yarıdan çoxunda müəlliflər öz qəhrəmanlarını sifətlərinin sağ tərəfə əyilmiş və sol yanağı görünmüş halda təsvir edirlər. Bu nə ilə bağlıdır? Bəlkə beynimizin də qəribə halda sağ tərəfə meyllənməsinin təsirindəndir?

İndiyə kimi çəkilən bütün təsviri sənətin hamısı göz önünə gətirilərsə, o zaman İsa peyğəmbərin çarmıxa çəkilmiş formada rəsmlərində də eyni formanı yada sala bilərik. 2000 il boyunca heç nə dəyişməyib: İsa həmişə üzü sağ tərəfə baxacaq və sol yanağı görünəcək.

Bu tərzdə portretlərin çəkilməsinin sirri uzun müddət açılmamış qalıb. Ta ki, «The Tale of Dueling Neurosurgeons»ın müəllifi Sam Kean bu faktı araşdırana kimi. Əgər sifətin hansı tərəfinin təsvir edildiyi təsadüfi təyin olsaydı, qaleriyalardakı kolleksiyaları (təbii olaraq) üçdə birinin sağa, üçdə birinin sola, yerdə qalanın isə qarşıya baxdığını söyləmək lazım gələrdi.

Buna baxmayaraq, araşdırmalar vəziyyətin fərqli olduğunu göstərir: məlum olub ki, portret janrında çəkilən əsərlərin təxminən 60 faizində obyektin sol yanağı göstərilir və baş nisbətən sağa meyllənib.

Yaxşı, bunun səbəbi nədir? Araşdırmalardan aydın olub ki, sol tərəf hissləri daha aydın şəkildə biruzə verir. Belə bir praktika keçirək: əsəbi olduğumuz an güzgü qarşısında dayanaq və əvvəl sifətimizin sağ, daha sonra sol tərəfini örtək. Bu zaman özünüz də təsdiq edəcəksiniz ki, sifətinizin sol tərəfi daha əsəbi görsənir.

Təbii ki, keçmiş rəssamlar bu elmi araşdırmadan xəbərsız olublar. Bəs o zaman nədən onlar obyektlərinin sol sifətini təsvir ediblər? Yəqin ki, bu, rəssamların həssaslığından irəli gəlib. Şəkillərini çəkəcəkləri modellərlə qarşı-qarşıya oturduqda bu cür pozanın daha təsirli olduğunu görə biliblər.

Mona Lizanın sirrli GÜLÜŞÜ

Mona Liza o qədər məşhur əsərdir ki, yəqin özünüz də bu haqda sual etmisiniz: «Məşhurluğa səbəb nədir? Şəxsiyyəti naməlum bir qadının portretini bu qədər əhəmiyyətli edən nə ola bilər?» Yalnız rəsm sənətiylə yaxından maraqlananların anlayacağı texniki detallar xaricində portretin belə məşhur olmasının səbəbi Mona Lizanın sirrli üz ifadəsidir.

Portretə baxırıq, Mona Liza gülümsəyir. Bir az diqqətlə baxdıqda isə onun heç də gülümsəmədiyinin fərqində oluruq. Bu nə sirrdir? Düz 500 ildir ki, Mona Liza bu sirri qoruyub saxlayır.

Gəlin portretə birlikdə diqqət yetirək: ən əvvəl buna baxaq — gülümsəyir, eləmi?

Yaxşı, o zaman Mona Lizanın güldüyü hissinə necə qapılırıq? Harvardlı bir nerolog Dr. Marqaret Livinqston Mona Lizanın ən əhəmiyyətli sirrini açıb. Onun fikrincə, sirr portretdə deyil, izləyicinin, yəni bizim gözümüzdə, gözümüzün hərəkətliliyindədir.

Biz kiməsə baxanda ilk növbədə baxışlarımızı onun gözlərinə dikirik. Baxış bucağımızın təsiri altına onun bütün sifəti də daxil olur və bizdə belə təəssürat yaranır ki, portreti tam görürük. Yəni gözləri, burunu, ağızı, yanaqları və sairə. Bu zaman rəssamın rəsm əsərinə verdiyi kölgələrin təsiri altında bizdə Mona Lizanın gülümsəməsi effekti yaranır.

Baxılarımız Mona Lizanın ağzına dikildikdə isə dodaqların xəttlərini sezə bilirik, kölgələrin yalnız kölgə olduğunu anlayırıq və əslində Mona Lizanın gülümsəmədiyi ortaya çıxır.

«Qışqırıq»

Edvard Munkun «Qışqırıq» tablosu «müasir incəsənətin simvolu və çağımızın Mona Lizası» kimi qəbul edilir. Bir çox yerdə qarşımıza çıxan bu əsər yenicə sənətə başlayan gənc rəssamlar üçün ilham qaynağı ola bilər.

Bəs bu əsərin sirri nədir, yaxud nədədir? Səma nə üçün bu halda və əriməkdə olan şama bənzəyən bu adam niyə dəhşət içində?

Bu dəfə sualların cavabları açıqdır. Çünki Munk bunları öz gündəliyində yazıb: «İki dostumla birlikdə yol gedirdim; bu zaman günəş batdı, bir anda səma qıpqırmızı rəngə boyandı və üzərimə dərin bir hüzn çökdü. Qorxuya yas tutmuş şəkildə tərpənmədən dayanır, özümü çox əldən düşmüş hiss edirdim; qan-qırmızı buludlar və atəşdən tutulan mavi-qara fiord (ensiz, dərin, yamacları dik və qayalıq dəniz körfəzi — red.). Yoldaşlarım yola davam etdilər, mən tək başıma bu hisslərin qoynunda titrəyərək orada dayandım. O an mən təbiətin nəhəng və nəhayətsiz qışqırığını eşitdim».

Bu da Munkin tablosunun bir günəş batımından ilhamlanaraq verdiyi mənası.

Əlbəttə ki, əksəriyyətimiz üçün rəssamın gündəliyində qeyd olunanlar o qədər də yetərli deyil. Sual yarana bilər ki, sadə bir gün batımı, onun yaratdığı effekt rəssamda nə üçün belə təəssürat yaratsın ki?!

Bu tablonun sirrini öyrənmək üçün onun fırçaya alınmasının tarixini, eləcə də rəssamın vərdişlərini incələməyimiz şərtdir. Bəllidir ki, Munk illər əvvəl yaşanmış hadisələrdən ilham alaraq öz tablolarını yaradırdı və «Qışqırıq» tablosunun da daxil olduğu «Həyatın frizi» («The frieze of Life») seriyasını araşdıran tədqiqatçıların qarşısına bu tarix çıxır: 1884.

Sözsüz ki, çoxumuz bilmirik ki, 27 Avqust 1883-cü ildə dünyada ən böyük vulkan partlayışı baş verib. Bu İndoneziyadakı «Krakatoa» vulkanının ardıcıl olaraq daşması o dərəcə sarsıdıcı və güclü idi ki, atmosfer tempraturunun 1 dərəcə aşağı düşməsinə səbəb olmuşdu. Həmin zaman vulkanın səmaya püskürtdüyü toz və kül yer kürəsinin hər tərəfinə dağılmış, bu da günəş batarkən səmada qeyri-adi görüntü effektinin yaranmasına səbəb olurdu. 1883-cü ilin sonuna qədər bu toz və kül İndoneziyadan Norveçə qədər gedib çatmış və Munkə «Qışqırıq» üçün ilham qaynağı olmuşdu.

Vitruvius Adamı

«Vitruvius Adamı» Leonardo Da Vinçinin ən məşhur əsərlərindən biridir. Leonardo bu eskizi romalı memar Vitruviusun «Nisbətlər» qaydasına uyğun olaraq çəkməyə çalışıb. İdeal kişi bədəninin necə görünməsinin riyazi yolla təsvir edilməsi ilə yanaşı Vitruvius eyni zamanda bu qaydaların inşa olunan tikililərə, abidələrə də tətbiq olunmasının lazımlığını müdafiə edirdi. Əksər rəssamlar Vitruviusun qaydalarını rəsm əsərinə çevirməyə çalışıb, amma Vitruviusun «Fiziki kamillik» adlandırdığı ideyaya ən yaxın olanı Leonardonun düşündüyü bu versiyası hesab olunur.

Ancaq, tibbi tədqiqatçı Dr. Huta Ashrafian bu 500 illik eskizin mükəmməlliyilə ziddiyyət təşkil edən bir şeyin fərqinə varıb: Vitruvius adamının penisinin yuxarısında qabarıqlıq gözə dəyir. Həkimin diaqnozuna görə, Leonardoya bu eskiz üçün modellik edən adam «İnguinal Herne» («qasıq yırtığı») xəstəsi olub. Müasir dövrümüzdə kişilərin üçdə biri, qadınların isə cəmi 3 faizi həyatlarında belə bir narahatlıqla qarşılaşırlar. Leonardonun bu şəkil üçün istifadə etdiyi modelin canlı, yaxud ölü olduğu bilinmir. Ashrafiana görə, əgər model ölü olubsa, bəlkə buna qasıq yırtığı səbəb olub (o dövrlərdə müalicə edilmidir). Əgər model canlı olubsa, çox ehtimal Leonardoya bu şəkil üçün ilham verdikdən qısa müddət sonra həyatını itirib.

Mikelancelonun Gizli Xəstəliyi

Rafaellonun «Afina Məktəbi», bütün zamanların ən məşhur fresklerinden biri sayılır. Vatikanda Papanın kitabxanasının divarını bəzəyən freskdə antik dünyanın ən böyük filosofları təsvir olunur. Rafaello, əlbəttə «agora»da gəzişən bu filosofların necə göründüyünü bilmirdi, o da İntibah ənənəsinə uyğun olaraq yoldaşlarını model alaraq istifadə edib. Rafaello bu məşhur freskini çəkərkən Mikelancelo da Sikstin kapellasının tavanında çalışırdı. Həmin zaman Mikelancelo rəssam yoldaşına Efesli Herakliti yaratmaq üçün model olub.

Maraqlıdır ki, 500 il yaşı olan bu sənət incisinin də özünə görə sirri var. Bu sirri Dr. Carlos Hugo Espinel ortaya çıxarıb. Onun tədqiqatlarının nəticəsinə görə, Mikelancelodan ilhamlanaraq yaradılan Heraklit obrazının qəribə bir şəkildə sümükləri çıxmış olan dizləri onun «gut» (sümük xəstəliyi — red.) xəstəliyindən əziyyət çəkdiyini göstərir.

Bəlkə də kimsə bu araşdırma nəticəsini ciddiyə almaya bilər. Amma heç kimə sirr deyil ki, Mikelancelo öz sənətinin düşkünü olub və fövqəlbəşər bir sənətçi olma ehtirasıyla bəslənməyə o qədər də diqqət göstərməyib. Uzun iş prosesində yalnız bir tikə çörək yeməklə və şərab içməklə kifayətlənib. O da məlumdur ki, «gut» xəstəliyini yaradan səbəblərdən biri o zaman şərabların saxlanıldığı saxsı qablar olub və Mikelancelonun da həmin saxsı qablarda saxlanılan şərabdan içməsi onun sümük xəstəliyini artırıb. Eyni zamanda sidik kisəsi və böyrəkləri ilə əlaqədar problemlərindən şikayətləndiyi gündəlikləri də bu ehtimalı gücləndirir.

Rembrandtın Gözləri

Rembrandtın sənətə verdiyi töhfələri yaşadığı və işlədiyi dövrün «Hollandiyanın Qızıl Çağı» olaraq xatırlanmasına səbəb olub.

Məşhur rəssam özündən sonra təəccüblü dərəcədə çox saylı avtoportret qoyub. Əgər bu avtoportretlərin həqiqətəuyğunluğunu fərz etsək, onda Rembrandtın ilk baxışda böyük bir rəssam halına gəlməsinə mane kimi görünə, bu yolda əslində irəliləməsinə səbəb olmuş bir fiziki xüsusiyyəti gözə dəyə bilər: göz tənbəlliyi.

Mona Lizanın gülüşünün sirrini tapmış Dr. Marqaret Livinqston Rembrandtın avtoportretinin biri xaricində digərlərinin hamısında gözlərin fərqli istiqamətlərə baxdığını kəşf edib. Və bunun təsadüf olmasını tədqiqatçı qətiyyətlə rədd edir. Çünki çəkdiyi digər portretlərdəki gözlərdə belə bir şeyə rast gəlinmir. Yaxşı bu nə anlamı verir?

Tədqiqatçı hesab edir ki, adi insanlardan fərqli olaraq Rembrandt dünyanı ikiölçülü görmə qabiliyyətinə malik olub və inanılmaz bədii qabiliyyətinin inkişaf etməsi fiziki qüsurunun yaradıcılığına sızmasına səbəb olub. Çəplik və ya Akçıl göz bəbəyi problemindən əziyyət çəkən insanların beyni gözdəki problemdən dolayı məlumatı üç ölçülü deyil, ikiölçülü qəbul edir.

«Stereo/ üç ölçülü korluq» ümumiyyətlə erkən yaşlarda özünü göstərməyə başlayır. Görünür, Rembrandtda da bu xəstəlik çox kiçik yaşdan başlayıb. Aparılan araşdırmalar göstərir ki, belə xəstəlik tək məşhur rəssamda deyil, digər rəssam həmkarlarında müşahidə edilib. / ann.az

Unikal.- 2020.- 25 dekabr. S.21.