Güney Azərbaycanda türkçülüyün görkəmli tədqiqatçısı

Professor Məhəmmədtağı Zehtabi: "Babalarımız Yaxın və Orta Şərqdə mədəniyyətin bünövrəsini qoyublar"

I yazı

XX yüzilin ikinci yarısında Güney Azərbaycanda yetişən görkəmli simalardan biri də professor Məhəmmədtağı Zehtabidir. Öz xalqının azadlığı və milli varlığı uğrunda gənc yaşlarında mübarizə meydanına atılmış bu insan çağdaş Güney Azərbaycanda türkçülüyün - Azərbaycançılığın köklərini arayan və bugünkü durumla əlaqələndirən görkəmli tədqiqatçı alim olub. M.Zehtabi yaradıcılığı çoxsahəlidir: tarix, ədəbiyyat, dilçilik, etrnoqrafiya və s. sahələri əhatə edir.

Doktor Məhəmmədtağı Zehtabi (Kirişçi) 1923-cü ilin oktyabrında Təbriz yaxınlığındakı Şəbüstər qəsəbəsində anadan olub. Orta məktəbi Təbrizdə başa vuran M.Zehtabi öz ana dili ilə yanaşı fars, ərəb, fransız, mühacirət dövründə isə rus dillərini mükəmməl mənimsəyə bilib. O, hər zaman yüksək təhsil almaq və elmin zirvələrinə yüksəlmək, xalqına və millətinə xidmət etmək üçün yol axtarırdı. Zehtabi hələ 18 yaşlarında ikən (1939) Hacı Mirzə Əli Şəbüstərinin təşəbbüsü ilə ana dilində nəşr olunan "Azərbaycan" qəzetində məqalə və şeirləri ilə çıxış etmişdi. 1946-cı ildə Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə Güney Azərbaycanda açılmış Təbriz Universitetinin ilk məzunlarından olub. Universitet təhsilini başa çatdırmaq və İrandakı rejimin siyasi təqiblərindən yaxa qurtarmaq üçün Quzey Azərbaycana mühacirət edib və orada qısa müddət ərzində Azərbaycan tarixi, dili və ədəbiyyatına aid bir neçə kitab çap etdirib.

1979-cu ildə İranda Pəhləvi rejimi yıxıldıqdan sonra Vətəni Təbrizə qayıdan professor Zehtabi öz elmi tədqiqatlarını geniş aspektdə davam etdirib. Vəfatınadək (1998-ci il 23 sentyabr) Azərbaycan tarixi haqqında yazdığı əsərlər bütöv Azərbaycan tarixşünaslığında yeni bir cığır açıb.

Onun şah əsərlərindən biri də 1946-cı il Azərin 24-də (dekabrın 15-də) Pəhləvi rejimi tərəfindən türkcə təhsilə və məişətdə danışığa belə yasaq qoyulduğu dövrdə yazdığı "Sən osan, mən də buyam" şeiri olub. Şeirdə deyilir:

Su deyibdir mənə əvvəldə anam, ab ki yox.

Yuxu öyrətdi uşaqlıqda mənə, xab ki yox.

İlk dəfə ki, çörək verdi mənə, nan demədi.

Əzəlində mənə duzdanə nəməkdan demədi.

Anam əxtər deməyibdir mənə, ulduz deyib o.

Su donanda deməyibdir yəxdi bala, buz deyib o.

Qar deyib, bərf deməyib, dəst deməyib, əl deyib o.

Mənə heç vaxt biya söyləməyib, gəl deyib o.

Yaxşı xatırlayıram, yaz günü axşam çağılar,

Bağçanın günçıxanında ki, ilıq gün yayıla.

Gəl deyərdi darayım başıvı, ey nazlı bala.

Gəlməsən gər başıvun astaca zülfün dararam.

O deməzdi ki, biya şane zənəm bir səri to.

Gən nəayi be zənəm şane səri xahəri to.

Bəli, daş yağsa da göydən, sən osan, mən də buyam.

Var sənin başqa anan, vardı mənim başqa anam.

Özümə məxsus olan başqa elim vardı mənim.

Elimə məxsus olan başqa dilim vardı mənim.

İstəsən qardaş olaq, bir yaşayaq, birlik edək,

Veribən qol-qola bundan sonra bir yolda gedək.

Əvvəla, özgə küləklərlə gərək axmayasan,

Saniyən, varlığıma, xalqıma xor baxmayasan.

Yoxsa gər zor deyəsən, millətimi xar edəsən.

Gün gələr səhfə çönər, məcbur olarsan gedəsən.

Doktor M.Zehtabi "21 Azər" hərəkatı haqqındakı məqaləsində Azərbaycan Demokrat Firqəsini Azərbaycanın, İranın və Yaxın və Orta Şərq xalqlarının milli azadlıq hərəkatında mühüm rol oynadığını qeyd edərək yazır: "Bu hərəkat II Dünya müharibəsindən sonra ümumən İran və Azərbaycan azadlıq hərəkatının, xüsusən milli azadlıq hərəkatının zirvəsidir. Bu hərəkat əleyhinə olanlar, istər daxildə və istərsə də xaricdə onu separatizm adlandırsalar və onun biganələrin əliylə yarandığını iddia etsələr də o, əslində, heç bir xarici əl vasitəsilə yox, dövrün ictimai hadisələrinin istəyi və iradəsi ilə yaranmışdı. "21 Azər" hərəkatında ən əsas məsələlərdən biri də milli hüquq məsələsiydi, lakin o, bu hüququ təkcə Azərbaycanlılar üçün yox, həm də bütün İranda yaşayan xalqlar üçün istəyirdi. Azərbaycan Demokrat Firqəsi İranda azadlıq və demokratiyanın bərqərar olmasını bir tərəfdən azadxah qüvvələrin köməyi, ikinci tərəfdən isə məhrum millətlərin Azərbaycan kimi öz milli hüquqlarına çatması yolu ilə başa düşür. Çünki Firqə və onun rəhbərləri milli zülmün acısını dadmış və çoxmillətli İranda milli qüvvənin necə böyük qüdrət olduğunu yaxşı bilirdilər. Onlar yaxşı başa düşürdülər ki, əgər məhrum İran millətləri Azərbaycan kimi öz hüquqlarını almaq üçün birlikdə ayağa qalxsalar, İran irticası mütləq yıxılacaq: II Dünya müharibəsindən sonra "21 Azər" hərəkatı dünyada qələbə çalan birinci milli azadlıq hərəkatı idi. Buna görə də bütün dünya xalqlarının diqqətini cəlb etmişdi. Əgər 1946-1947-ci illərdə "Azərbaycan" qəzetinin səhifələrinə baxsanız, Fransa və s. Avropa ölkələrinin ictimai-siyasi təşkilatlarını və siyasi şəxsiyyətlərinin "21 Azər"in qələbəsi münasibətilə göndərdikləri təbrik teleqramları diqqəti cəlb edəcək. "21 Azər" zamanı bütün Şərq və Afrika xalqları, o cümlədən Yaxın və Orta Şərq regionu xalqları istibdad və imperializmin pəncəsi altında ən ağır və fəlakətli günlər keçirirdilər. Bu xalqların azadxahları, o cümlədən İraq, Əlcəzair, Tunis və s. ölkə və xalqların mütərəqqi şəxsləri kimi və ya şifahi şəkildə "21 Azər" hərəkatını səmimi qəlbdən təbrik edib və ondan böyük ümid gözlədiklərini bildiriblər. "21 Azər" hərəkatı bu xalqların mübarizə ruhunun güclənməsinə ciddi təsir edib".

O dövrdə bir çox gənclər sovetlər ölkəsini azad bir ölkə bilib oraya getməyə can atırdılar. Zehtabi öz arzusuna çatmaq və habelə ana dilində yüksək təhsil almaq üçün doğma yurdunu tərk edir. Lakin onu Bakıya deyil, Sibir həbsxanasına göndərirlər. Heç bir günahı olmadan 3 il Sibirdə sürgün həyatı yaşayır. "Şahın zəncirində" mənzuməsində belə yazır:

Azad doğulan insana qandal nə gərəkdir?

Qandalları qırmışlara zindan nə deməkdir?

Dünya, nələrin var? Əfsanələrin var?

Biçarə bəşər, ölçüyəgəlməz kədərin var.

Qanlar tökərək qandalı qırdın ayağından

Qandalları yığdın və qayırdın yekə zindan!

Daim başın üstündə gəzir qəm və fəlakət.

Nəhayət, 3 ildən sonra Zehtabi Sibir sürgünündən buraxılır, bu dəfə Düşənbə şəhərinə sürgün edilir. Orada onun Təbrizdə aldığı bütün təhsil sənədləri yox olduğu üçün təkrar diplom almağa məcbur olur və nəhayət, Bakıya gələrək Azərbaycan Dövlət Universitetində Azərbaycan dili üzrə namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi elmi adı alır və həmin Universitetdə ərəb dili müəllimi işləyir. O, istər müəllimlik illərində, istərsə də universiteti bitirdikdən sonra yazdığı bütün əsərlərində ana dilimizi öyrənir və tanıtdırmağa çalışır, xalqımızın keçmiş tarix və ədəbiyyatından söhbət açır, oxuyanların marağını öz ana dillərinə artırıb, onlarda öz milli kimliyinə bağlılıq yaradır. Doktor Zehtabi müasir tariximizdə ilk dəfə olaraq 1981-ci ildə "Mütərəqqi İran Türklərinin Roşənfikrililər (ziyalılar) Cəmiyyəti"ni yaradıb və "Birlik" adında aylıq farsca və türkcə jurnal nəşr etdirib.

Zehtabi xaricdə olduğu zaman ilk dəfə olaraq ana dilimizdə "İran türklərinin sərfi (morfologiyası-S.T.)" kitabını yazıb çar etdirib, bu kitab inqilabdan sonra da doktorun ən yaxın dostlarından olan Əli Xalid Abadinin təşəbbüsü ilə "Müasir ədəbi dilimizin morfologiyası" adı ilə çap edilərək yayılıb.

Professor Zehtabi İran inqilabından sonra Təbriz Universitetində türk dili və ədəbiyyatı müəllimi kimi çoxlu müəllim yetirib. O dövrdə ilk dəfə olaraq 20 səhifədən ibarət "Ana dilimizi necə yazaq" əsərini 3000 tirajla Rüşdiyyə yayımı vasitəsilə çap etdirmişdi. Bu qısa əsərdə dilimizin əsas - səs qanunları, ahəng qanunu açıqlanıb ki, əlifbanı düzgün yazıb-oxumağımızda yazıçılarımıza bir mənbə olub, sonralar keçirilən orfoqrafiya ilə bağlı seminarlarda ondan çox faydalanıblar. Doktor Zehtabi inqilabdan sonra Təbriz radio və televiziyasında ana dilimizdə Azərbaycan Türkcəsində verilişlər yayımlamaq üçün kadrlar yetirib. "Berun-e mərzi" ("Sərhəddən kənar" - S.T.) xəbərləri Azərbaycan dilində aparanlar vaxtilə onun şagirdləri olublar. Onun qələmindən çıxan və böyük axtarışların nəticəsi olan "İran türklərinin əski tarixi" adlı çoxcildlik sanballı kitabından sonra "İslama qədərki İran türklərinin dili və ədəbiyyatı" kitabı sözün həqiqi mənasında Azərbaycan tarixinin qədim dövrünün tədqiqində yeni bir elmi mərhələdir. "İran türklərinin əski tarixi"nin I cildi ən qədim dövrdən Makedoniyalı İsgəndərə qədər olan uzun bir zamanı əhatə edir. Bu cilddə miladdan əvvəl IV-II minilliklərdə Yaxın Şərqdə yaşayıb mədəniyyət qurmuş türk xalqlarının dövlətləri və mədəniyyətləri geniş aspektdə verilir, o dövrün türkcəsi ilə bu dövrün türkcəsi müqayisəli şəkildə araşdırılır. Bu gün İran kimi tanıdığımız ərazidə farsların bu yerlərə gəlməsinə qədərki 3500 ildə türklərin qurduğu dövlətlər və mədəniyyətlər tədqiq və təhlil edilir.

Müəllif həmin kitabın "Cənubi Azərbaycan tarix elminə bir baxış "bölməsində yazır: "Müxtəlif elm sahələrində olduğu kimi, tarix sahəsində də fars şovinizminin tərəfdarı olan alimlər meydana gəldi. Bu İran alimləri Avropa alimlərinin qədim Şərq tarixi barədəki fikirləri və yazılarını fars şovinizmi nöqteyi-nəzərindən araşdırıb yazmağa və kitablar nəşr etməyə başladılar. Bu tarix kitablarının ən əhəmiyyətlisi Həsən Pirniyanın (Məşirüddövlə) 3 cildlik "İran-e bastan" əsəridir. Bu əsərdə Avropa tarixçilərinin əksinə və fars şovinizminin istəyinə əsasən, heç bir sənəd və dəlil olmadan belə bir iddia irəli sürülüb ki, bugünkü İranın xalqları qədim dövrlərdə arilər irqi olub, o cümlədən bugunkü azərilər, qaşqaylar, həmədanlılar, türkmənlər yaşayan ərazisinin sakinləri türkdilli deyil, hind və Avropa dilləri qrupuna aid olublar. Bu dəlilsiz iddiaya görə, bugünkü türkdilli Azərbaycan əhalisi guya qədim zaman və arilər irqi, kök etibarilə fars və ümumiyyətlə, hind və Avropa dilli olublar və sonralar türklər Şərqdən axaraq bu yerlərdə yurd salıb və bu yerlərin fars əhalisini türkləşdiriblər".

(Ardı var)

Sübhan Talıblı

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 5 may.- S.14.