Azərbaycanın ilk miniatür romanı - "Qara su"

Paşa Qəlbinur: "Bu romanı illərlə ağlımda və ürəyimdə gəzdirmişəm"

Tanınmış şair, həkim, professor Paşa Qəlbinur bu yaxınlarda "Qara su" romanının ikinci hissəsini yazıb. Bu haqda danışan P.Qəlbinur romanın yaranma səbəblərinə belə aydınlıq gətirir: ""Qara su" romanını 20-30 il ərzində ürəyimdə və ağlımda gəzdirmişəm. O vaxta kimi qeydlərimi eləmişəm. Sanki xalçaya - ən nadir güllərin, çiçəklərin rəngini ki, çöldən, çəməndən, dağdan, uzaqlardan, yaxınlardan tapdıqlarını bir-bir naxışa çevirib köçürürsən; o günü baxıram, 32 il əvvəlki qeydimdən istifadə etmişəm romanda". "Qara su" Azərbaycanın ilk miniatür romanıdır. Paşa Qəlbinur romanı 3 ilə yazıb: "Hərçəndi kiçik həcmlidir. Son 10-15 ildə dünyada miniatür romanlar çox yazılır. Məlumdur ki, miniatür romanların virtual həcmi böyük olur. Ancaq məzmunu sıxılır, sıxılır, fiziki cəhətdən çox kiçik həddə gətirilir. Oxucu romanı oxuyanda hiss edir ki, bu, çox "sıxılmış" bir əsərdir. Ona görə də miniatür əsər kimi "Qara su" romanını Azərbaycan ədəbiyyatında yenilik saymaq olar".

"Qara su" romanı ilk dəfə "Azərbaycan" jurnalının 2008-ci il 4-cü sayında işıq üzü görüb. 2009-cu ildə isə əsər Rusiyada çıxıb. Ən qısa vaxtda yüksək tirajla satılıb. Yaxınlarda romanın ana dilimizdə işıq üzü görəcəyi gözlənilir. Dünyanın müxtəlif yerlərindən - İsraildən professor-psixiatr Miron Fel bu haqda yazı yazıb. P.Qəlbinur Almaniyadan, Amerikadan məktublar alıb. Roman barədə Rusiya mətbuatı da yazıb: "Azərbaycanın tanınmış qələm sahiblərindən akademik Ağamusa Axundov, Tofiq Hacıyev, Nizamədin Şəmsizadə, Məhərrəm Qasımlı, Bəsti Əlibəyli, Adil Mirseyid, Sərvaz Hüseynoğlu və başqaları "Qara su" haqqında yazılar yazdılar. İndi də bu mövzuda çoxlu məktublar alıram. Oxucular bu əsəri kitab şəklində öz dilimizdə görmək istəyirlər. Digər tərəfdən də əsərin davamı gözlənilir. Əsərin əvvəlki biçimi üç nöqtə ilə bitir. Diqqətli oxucular qəhrəmanın sonrakı taleyi ilə maraqlanırlar".

Fevralın axırlarında Paşa Qəlbinur "Qara su" romanının ikinci hissəsini bitirib. Əsərin çap olunan hissəsi il yarıma yazılıb: "Əvvəllər fikirləşirdim ki, yeni hissəni gec yazım, sonra gördüm oxucular əsərin davamı ilə çox maraqlanırlar. Ağlımda olan bölümü yalnız kağıza köçürdüm".

2009-cu ildə romanın rus variantı "İlin ən yaxşı romanı" hesab olunub: "Roman indiyə kimi ağlımızda olan roman anlamından xeyli fərqlidir. Bir sözlə ifadə etsək, miniatür romanlar gərək mütləq mənada bənzərsiz olsun, adamın yadına heç bir kitabı salmasın. Kitab yaxşı mənada bu iddia ilə yazılıb. Digər tərəfıdən bənzərsizlik, fərqlilik sözün əsl anlamında olmalıdır. Əsərin oxucuya mübarək cazibəsi olmalıdır. Sovet dövründə şair-yazıçılarımızın içində bu və ya digər dərəcədə "Qlavlit" qadağası vardı. İndi o yoxdur və insan azad şəkildə sözünü deyə bilir. Və yalnız bəşəriyyətin, insanlığın mübarək, xoş gələn qayğılarına uyğun söz demək gərək".

Əsərin məzmunu qısaca belədir: iki nəfər "Bakı-Frankfurt-Çikaqo" reysilə uçurlar. Bunlar biri-birinə qohumdurlar.

Birinin qaraciyərinin bir hissəsini və böyrəyini o birisinə köçürəcəklər. Donor olan adam bir ziyalıdır. O birisi ziyalı deyil, ancaq imkanlıdır. Bu ziyalının oğlunu haqsız yerə həbs ediblər, buna çox böyük məbləğdə pul lazımdır ki, oğlunu xilas etsin. Bütün fəsillər göydə cərəyan edir, vaxt göydə keçir. Yalnız bir fəsil Çikaqoda - professor Starlzın klinikasında, əməliyyat otağındadır. Əməliyyat otağı da nəsə adi yer deyil, insanın düşdüyü fövqəladə bir vəziyyətdir. Virtual vəziyyətlərdə insanlar həmişə sözün düzünü deyirlər. Burada isə təbii, həyati vəziyyətlər məharətli təsvirlərlə müşaiyət olunur: ölüm qorxusu ilə üz-üzə, yerdən çox uca, əməliyat otağı, narkozda...

"20 dəfədən çox Amerikaya uçmuşam"-deyən P.Qəlbinur əsərin yazılması psixologiyasına yenidən toxunur: "Saatlarla göydə olmaq, 12-14 saat, getmək-qayıtmaq. Avropaya uçuşların sayını itirmişəm. Br neçə saat keçəndən sonra insanda artıq başqa-başqa fizioloji vəziyyətlər əmələ gəlir, habelə psixi durumunda. Bir həkim olaraq deyə bilərəm, bu sarıdan da o uçuşlar mənə doğmalaşıb. O uçuşları hər mənada təhlil etmişəm. Əslində o hadisələr praktik olaraq baş verənlərdir. Əslində "Qara su" sözü görmək iddiası ilə yazılıb. Əsərdə süjet var, həm də süjet yox kimidir. Səmada təyyarələrin radar tutmadığı bir zona var. Bu əsər obrazlı desək, həmin "radar tutmayan zonada" yazılıb". "Qara su" müəllifin 5-ci romanıdır. Ancaq onları indiyə kimi çap etdirməyib, özü demişkən, oxucuya layiq bilməyib: "Esselərim var, onların da çoxunu çap etdirməmişəm. Ancaq "Cahad" kimi esselərim olanda çapını məsləhət bilmişəm. Həmişə oxucuya çox böyük hörmətlə yanaşmışam ki, onun vaxtına qənaət olsun".

Tanınmış şair Adil Mirseyidin "roman haqqında fikirləri maraqlıdır: ""Qara su" romanı şair ilhamıyla yazılmış nəsr əsəridir. Romanda təsvir olunan hadisə məhz göy üzündə, buludların arasında - təyyarədə cərəyan edir. Romanın məkanı irreal aləmdir. Və bu irreal aləmdə gerçək hadisələr yer alır. "Bakı-Frankfurt-Çikaqo" reysi ilə uçan təyyarə. Təyyarədə yanaşı oturmuş iki adam - Aydın və Bəy Qasım. Aydının oğlu nahaq yerə həbs olunub, o, günahsızdır. Oğlunu türmədən qurtarmaq üçün Aydına külli miqdarda pul lazımdır. Bəy Qasımın pulunu balta kəsmir, amma o, ağır xəstədir. Aydın böyrəyini və qaraciyərinin bir hissəsini Bəy Qasıma verəcəkmi? Bu məqama diqqət verin, müəllif Qasım bəy demir, Bəy Qasım yazır. Qasım bəylə Bəy Qasım arasında necə böyük bir fərq olduğunu anlamaq üçün oxucudan xüsusi bir erudisiya tələb olunmur. İndi Qasım bəylər dövrü deyil, Bəy Qasımlar zəmanəsidir. Paşa Qəlbinurun "Qara su" romanı klassik roman anlayışından bir sıra özəllikləri ilə fərqlənir. Paşa Qəlbinur orijinal şair olduğundan qələmə aldığı mətndə də poeziyaya məxsus özəlliklər açıq-aydın görünür. Mən zahiri, formal ifadəni deyil, daxili kamilliyi nəzərdə tuturam. Roman vahid, kamil və yığcam hadisələrin, həyat hekayələrinin təhlili, geniş mənada yazıçının həyatdan aldığı təəssüratlardan çıxardığı poetik, əxlaqi-ruhi nəticələrdir. Roman 28 fəsildən ibarətdir. Hər fəsil bir hekayət, bir portret, bir pritçadır. "Qara" sözünün dilimizdə nə az, nə çox, 17 mənası var. Bu mənada romanın adını tam mənada müəyyənləşdirmək, çözələmək çox çətindir. Amma romanın adı bir rebus-müəmma deyil, uğurlu bir rəmzdir".

Akademik Ağamusa Axundov isə əsəri "Nəsrimizdə hadisə"

adlandırıb: "Fəsillərin adında bir qeyri-adilik var: "Aydın", "Yastıqca", "Heyva ətri", "Nemes Nəbi", "Niyə Qasım bəy yox, Bəy Qasım", "Qara qıllı meymun", "Milçək", "Delfin", "Mazelin", "Sunami", "Tur Heyerdal", "Balaca - nəhəng tısbağa", "T.Starzlın klinikası" və daha 16 fəsil adı. Əsər köhnə, lap köhnə ədəbiyyat mövzusundadır: "yaxşılıq-pislik", "xeyir və şər" probleminə həsr olunub. Amma tamamilə yeni aspektdə. "Yaxşı nədir, pis nədir" sualının cavabı aspektində yox! Zahirən əsərin fəsillərinin adları kimi məzmunu da müxtəlif olan bu düşüncələr, yaddaşnamələr və xatirələrin hər birinin öz vəzifəsi var və bu vəzifələr surətlərlə bilavasitə bağlanaraq, onların ömür yollarını işıqlandırmaq və göstərməkdən ibarətdir. Yazıçı yerinə yetirilməsi o qədər də asan olmayan bu vəzifənin icrası üçün nəsrimizdə yeni bədii üsul (priyom) yaratmağa, yaradıcılığın bədii texnologiyasını zənginləşdirməyə nail ola bilib. Müqayisəli verilməsi hiss edilməyən bir müqayisəli-təsvir üsulu romanda nəzərdə tutulan hadisələrin hamısını bir süjet ətrafında birləşdirməyə və beləliklə, oxucunu daim yazıçının maraq dairəsində saxlamağa xidmət göstərir. Ədəbiyyatımıza, özəlliklə, nəsrimizə Paşanın gətirdiyi yeniliklərdən biri də təhkiyədə üslub çarpazlaşması üsuludur. Ayrı-ayrı fəsillərdə təsvir edilən hadisələri nəql edərkən müəllif həm hekayə, həm oçerk, həm də məqalə janrlarının imkanlarından istifadə edir və bir növ həyat həqiqəti ilə bədii həqiqət əlaqəsini gücləndirir.

Romanın dilində də yeniliklər çoxdur. Əsərdə ədəbi dilimizin, demək olar, bütün üslubları, bədii üslub da, elmi üslub da, publisistik, işgüzarlıq-dəftərxana üslubları da öz inikasını tapıb. Danışıq dilinə, onun bütün təzahür formalarına (fonetik, leksik, qrammatik) geniş yer verilib; dilimizin dialekt və şivələri də özlərinə yer tapıb. Bir zamanlar geniş müzakirələrə, mübahisələrə, hətta bəzən ciddi tənqidlərə məruz qalan bu "dil azadlığı" Paşa Qəlbinurun əsərinə təbiilik, milli və tarixi kolorit, şirinlik gətirib. Romanın dilinin lüğət tərkibi də zəngindir. Sinonimləri, eyni və müxtəlif söz təkrarları müəllifin üslubunu daha da gözəlləşdirir".

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 19 aprel.- S.14.