«Əzab olmasa, insan yaranmaz»

Dünən xalq şairi, mərhum Nəbi Xəzrinin doğum günü idi.

Onunla bir neçə dəfə həmsöhbət olmuşdum. Son söhbətlərim

yaxşı yadımdadır: nədənsə üzgün idi. Adətən insan ömrünün qoca çağında həyata daha yetkin gözlə baxır. Xüsusən yaradıcı insanların ömrü istər-istəməz dünyanın gedişatındakı bütün ziqzaqları, ağrıları görür, duyur, onlarla yaşayır. Bu ağrıların, ziqzaqların onun şair ömründən necə keçdiyini soruşmasam da, sifətindən aydınca oxunurdu. Danışırdı ki, həyatını özünəxsus yaşamağa çalışıb: «İnsan ömrünün heç bir anı asan, qovğalarsız, mübarizəsiz keçmir. Hətta ömrün ən rahat hesab edilən dövrü belə əsl insan üçün əzablarla, ağrılarla keçir. Ömrünü ləyaqətli yaşamağı qərara alan insan istər-istəməz bu ağrılara tuş gəlir. Onlarla birgə yaşamağı təbii, zəruri sayır. Mən ömrümün bu çağında artıq qəti əminəm ki, insan ömrü heç də onun yaşadığı uzun ömür müddətilə ölçülmür. Yəni insan 30, 40, 50, 80 və ya 90 il yaşadı; bunun bir o qədər də əhəmiyyəti yoxdur. Mənim qəti qənaətimdir ki, insanın ömrü insanlara verə bildiyi inam, ümid duyğuları ilə ölçülür».

Bir var ömrümüz boyu əzabdan danışaq, bir də var ki, real həyatımızda onu yaşayaq. Əzabla fərəh arasında mahiyyətcə bağlılıq, birlik var. Danışırdı ki, insana əzab sevinc kimi, şadlıq kimi çox vacibdir. Mən deyərdim ki, əzab insana bəlkə də hər şeydən daha zəruridir. Hətta mən bununla bağlı bir şeir də yazmışam:

Əzabsız sevgilər sevgi deyilsə,

Əzabsız dünya da, dünya deyildir.

Əzab olmasa, insan yaranmaz. İnsan xüsusən ömrünün yetkin mərhələsində bir daha anlayır ki, əzab insanı mətnləşdirir, mərdləşdirir, həyatın gündəlik gözlənilməz qayğılarına qarşı dözümlü edir. Həm də qəribədir ki, onu insanlara doğmalaşdırır».

Burada dedim ki, dünyada bu saat çatışmayan ən zəruri şey insanın insana sevgisi, doğmalığıdır. İnsani istəklər uğrunda çarpışmalar zamanı doğmalığın qiyməti daha çox bilinir, görünür. Fikrimlə razılaşdı, dedi ki, zəmanəmizin indiki gərgin çağında doğmalıq bizə çox gərəkdir: «Mənim üçün əzab ilahi bir qüvvədir».

Uşaqlığı əzablarla dolu olmuşdu, yetimliklə böyümüşdü: «Mən elə uşaqlıqdan sınaqda olmuşam. Qəribədir, bunun kökü gedib 5 yaşıma çıxır. Adətən bu dövr insanın dünyanı, həyatı, özünü yavaş-yavaş anlamağa başladığı illər olur. 5 yaşımda atamı itirmişəm. Dörd qardaşım 37-ci ilin qurbanı olub. Dayım gedib, qayıtmayıb. Dayımdan bizə bir gözü kor keçi qalmışdı. O keçi bizi müharibədən çıxartdı: balaladı, süd verdi. Mən o fikirdə deyiləm ki, camaatın yaşamaq ehtirası, çarpışıb-vuruşması həmin quruluşa inamla bağlı idi. Bu inam ədalətə, haqqa, torpağa, anaya, Vətənə olan bağlılıqdan gəlirdi. Onu da deyim ki, tamam kasıb bir oğlan idim. Təkbaşına Leninqrada oxumağa getdim. Gündə bizə 500 qram çörək verirdilər. Təsəvvür edirsinizmi, düz bir sutka gözləyirdik ki, sabah bizə bir parça çörək verəcəklər. 1944-cü ildə mən çox cavan idim. O zaman Səməd Vurğun istedadımı gördü, mənə zəmanət verdi. Bu zəmanətlə də məni Yazıçılar İttifaqına üzvlüyə qəbul etdilər. O zaman Moskvadakı Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutuna qəbul olunmaq istəyirdim. Təbii ki, o zaman istənilən səviyyədə həyat təcrübəm yox idi. Bu səbəbdən də Moskvada oxumaq istəyim çox gecikdi. Onu da deyim ki, instituta şeirlərimi göndərərkən onları ruscaya tərcümə etdirə bilməmişdim. Digər tərəfdən də Yazıçılar İttifaqının üzvü olduğumu yazmamışdım. Qayda belə idi ki, o zaman Yazıçılar Birliyinin üzvü olanlar Ədəbiyyat İnstitutuna imtahansız qəbul olunurdular. Bir azdan Moskvadan cavab gəldi ki, sizin şeirlərinizdən heç nə başa düşmədik. Bayaq dediyim kimi, mən ali təhsilimə Leninqraddan başlamalı oldum».

Leninqraddın havası rütubətli olduğundan orqanizmi dözmür, xəstələnir: «Çətin də olsa, sağaldım. Anam məni oxumağa yola salanda demişdi ki, oğul, bəd gətirmirəm, oxumağa tək gedirsən, tək də gələcəksən. Bir dəfə gördüm ki, bir qarayanız oğlan bizim qızlardan birinə yanaşaraq onu təhqir elədi. Mən onun cavabını yumruqla verdim. Oğlan dekanlığa qaçdı, Budaqyan adlı erməni yarım saatın içərisində mənim əmrimi divara vurdu ki, bu şəxs xuliqanlıq üstündə institutdan qovulur. Təbii ki, mən o saat yataqxanadan məhrum oldum. Qabaqdan da dəhşətli qış gəlirdi. Qrupumuzun qızları əsl həqiqətin nədən ibarət olduğunu sübut etmək üçün min nəfər tələbənin imzasını yığdılar. Rektor Voznesenski ərizədəki imzaları görən kimi mənim instituta bərpa olunmağım haqqında əmr verdi.¬ Elə həmin il tətilə çıxan kimi Moskvaya getdim, çox çətinliklə də olsa Ədəbiyyat İnstitutunu tapdım. Bakıdan İnstituta şeirlər göndərməyimi, institutundan mənə yazılan ümidsiz məktub haqqında rektora danışdım. Rektor bunları eşidəndə çox təəssüfləndi. Bu işə məsul olan şəxsi çağırdı, onun üstünə əsəbiləşdi. Dedi ki, Yazıçılar Birliyində bütün respublikalar üzrə tərcüməçilər var, bu gəncin şeirlərini ora göndərib tərcümə etdirə bilərdiniz. Ordan alınan rəy əsasında fikrinizi Bakıya yazmalıydınız. Təbii ki, artıq gec idi. Rektor məni ruhlandırdı. Dedi ki, əgər Yazıçılar İttifaqının üzvü olmağın barədə Bakıdan arayış gətirsən, köçürülmə yolu ilə burada təhsil ala bilərsən. 1949-cu ilin axırı idi. 5 il Moskvadakı Ədəbiyyat İnstitutunda təhsil aldım. Mən həmin instituta oxumağa gedən ilk azərbaycanlı idim. Sonralar İsa Hüseynov, Salam Qədirzadə, Əli Kərim, İsgəndər Coşğun, Rüfət Zəbioğlu, Hüseyn Arif, Asif Ata, Ramiz Heydər, Cabir Novruz, Vidadi Babanlı və başqaları həmin instituta oxumağa gəldilər. Dağıstanın məşhur şairi Rəsul Həmzətovla orada tanış olduq, dostlaşdıq».

Ömrünün son illərini tənha yaşayırdı. Tənhalığı ömründə yaradan səbəblər vardı. Həyat yoldaşını itirmişdi: «Çoxları israr elədilər ki, həyatımı yenidən qurum. Ancaq heç zaman belə fikrə düşmədim. Cavabım bu oldu ki, taleyi bir dəfə sınayarlar. Mən bu qənaətdəyəm ki, gərək insan axıracan sədaqətli olsun. Həmsöhbətim tənhalığımdır. Mən tənhalıqla söhbət edirəm. Fikrimi kimsəsizliyə deyirəm. O da məni baş düşür».

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 14 dekabr.- S.14.