"Balaca qara balıq"-siyasi manifest

Səməd Behrənginin ölümündən 42 il ötür

Səməd Behrəngi 1939-cu il iyunun 24-də Güney Azərbaycanın Təbriz şəhərində, fəhlə ailəsində anadan olub. İbtidai təhsilini burada "Tərbiyyət" məktəbində alıb. Sonra Təbriz pedaqoji texnikumunda təhsilini davam etdirib. Tələbəlik illərində "Xənde" ("Gülüş") adlı həftəlik divar qəzeti buraxıb. İlk ədəbi tənqidi və satirik qələm təcrübələrini bu dövrdə yazıb. Əmək fəaliyyətinə Tufarqan mahalının Mamağan, Gögan ibtidai məktəbində müəllim kimi başlayıb. Təbriz Universiteti filologiya fakültəsinin ingilis dili şöbəsində təhsil alıb (1956-1961). Azərbaycan nağıllarını toplayaraq, fars dilinə tərcümə edib və həmkarı Behruz Dehqanı ilə birlikdə nəşr etdirib. Eyni zamanda fars dilindən doğma dilə çevirdiyi tərcümələri dövri mətbuatda çıxıb. İlk hekayələri "Adət", "Binam" 1959-cu ildə dərc olunub. Bundan sonra "Ulduz və qarğalar", "Çuğundursatan oğlan", "Balaca qara balıq" və s. hekayə və nağıllarını yazıb (1967-1969). İtaliyanın Bolonya şəhərində keçirilən Uşaq Kitabları Müsabiqəsində qızıl medala layiq görülüb. Birinci yeri tutduğuna görə kitabları italyan, fransız, ingilis, türk dillərində nəşr edilib. Azərbaycan xalq ədəbiyyatını toplayaraq, tədqiq və təbliğ edib. Həmkarları onu "Azərbaycan kəndlilərinin canlı dili", "Milli mədəniyyətin oyaq vicdanı", "Xalqa üz tutan", "Səyyar müəllim" adlandırıblar. Ədəbi irsi zəngindir. Bakıda "Məhəbbət nağılı" (1987) adı ilə seçilmiş əsərləri kütləvi tirajla buraxılıb. Cəmi 29 il yaşayan Səməd Behrəngi 1969-ci il avqustun 30-da Xumarlı yaşayış məntəqəsi yaxınlığında Araz çayında müəmmalı şəraitdə boğulub. İran şahının sifarişilə öldürüldüyü güman edilir. Ancaq indiyə qədər bu iddiaları dəstəkləyə biləcək dəlil tapılmayıb. Təbrizin İmamiyyə qəbiristanlığında dəfn edilib. Ömrünün son 8 ilini müəllimlik və şairliklə məşğul olan Səməd Behrəngi qısa zamanda 20 əsər yaradıb. "Balaca qara balıq" onun şah əsəridir və bir siyasi manifestdir. Səməd Behrənginin məktəb yoldaşı Sirus Mədədi onun son kitabını çapa hazırlayıb. Hazırda Almaniyada yaşayan Sirus Mədədi bildirib ki, Səmədin qətlindən 42 il keçir. O, Azərbaycan və İran ədəbiyyatında bir qala, bir dağ kimi çox ucada durur: "Bu gün də həm onun həyatından, həm də əsərlərindən ilham alınır. Səməd Behrənginin həyatı, əsərləri və Azərbaycan mövzusuna olan baxışı hələlik var. O, İran və Azərbaycanın klassik ədəbiyyatının önündə duranlardandır".

Səməd Behrəngi və onun fikir dostları, xüsusilə Behruz Dehqani Azərbaycan kəndlərində folklor nümunələri toplayıb. Amma Sirus Mədədinin verdiyi məlumata əsasən, onların topladıqları folklor nümunələri Azərbaycan dilində idi və İran şahının apardığı siyasətə zidd olduğu üçün çap olunmadı. Səməd Behrənginin türk dilində yazdığı nağıllar sonradan Sirus Mədədi vasitəsilə "Azərbaycan nağılları" adı ilə Tehranda çap olunub. Səmədin əsərləri Azərbaycan və fars dillərindədir. Onun topladığı ilk folklor nümunələri "Parə - parə" adı ilə Təbrizdə çap edilib. Sirus Mədədi deyib: "Səməd dəfələrlə yazıb və deyib ki, ana dilində yazmaq imkanı yoxdur". Səməd bir müddət qəzetlərdə məqalələrlə çıxış edib, o zaman Təbrizdə nəşr olunan "Mehdi Azadi" və "Adinə" qazetlərində çıxış edib. Sonra məqalələrini toplayıb "Məcmueyi məqaleha" ("Məqalələr məcmuəsi") adı ilə kitab şəklində çap edib. Sirus Mədədinin dediyinə görə, Səmədin indiyədək 20 cildlik kitabları çap olunub. Onlar "Ulduz və qarğalar", "Ulduz və danışan kukla", "Korotlu və Keçəl Həmzə", "Balaca qara balıq" adlı kitablar və məcmuədir. O bildirib ki, Səməd Behrəngi İran uşaq ədəbiyyatının banisidir: "Əlbəttə, Səməddən əvvəl uşaqlar üçün ara-sıra kitablar yazılıb. Amma İranın bütün ədəbiyyatçıları qəbul edirlər ki, Səməd Behrəngi İranda uşaq ədəbiyyatının qurucusudur". Sirus Mədədi vurğulayıb ki, Səməd Behrəngi heç bir siyasi təşkilata bağlı olmayıb və şah dövründə siyasi təşkilat da yox idi. Amma onun yoldaşları Behruz Dehqani, Əlirza Nabdil, Mənaf Fələki, Kazım Səadəti, Əşrəf Dehqani və başqaları Səmədin ölümündən iki il sonra İranın "Xalq Fədailəri" təşkilatını yaradıb və silahlı mübarizəyə qalxıb. Sirus Mədədi bildirib ki, "Balaca qara balıq" əsəri 1979-cu il inqilabının manifesti sayılır. Əksər yazıçı "Balaca qara balığ"ı Səmədin şah əsəri hesab edir. Amma təbrizli tədqiqatçı Qulamhüseyn Saidi deyib ki, Səməd Behrənginin əsl şah əsəri elə onun öz həyatıdır.

Turqut

Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 6 iyul.- S.6.