Aşıq Dədə
Qurbani
O, Şah İsmayıla yeddi saz
havası bəstələyib
Zəngin
mədəniyyət tariximiz dünya xalqları
sırasında özümüzəməxsus, bənzərsiz
mövqeyimizin olduğunu sübut edir.
Araşdırmaçı Tariyel Abbaslı bildirir ki, Azərbaycan
şifahi xalq ədəbiyyatının ən çox
yayılmış qollarından biri olan aşıq
yaradıcılığı özünəməxsus
geniş inkişaf yolu keçib, xalqın ictimai-siyasi həyatında,
təfəkküründə silinməz illər buraxıb, əsrlərin
sınağından, süzgəcindən keçərək
indiki, müasir mərhələyə çatıb. Əsrlər
boyu zəhmətkeş xalq kütlələrinin istək və
arzularını tərənnüm edən Tufarqanlı Abbas, Xəstə
Qasım, Sarı Aşıq, Aşıq Valeh, Aşıq
Alı, Aşıq Ələsgər kimi görkəmli sənətkarlar
yetirən aşıq poeziyası qədim Qarabağ
torpağının ayrılmaz bir hissəsi olan və
Qarabağ aşıq mühitinin aparıcı bir qolu olan Cəbrayıl
torpağında da geniş inkişaf mərhələsi
keçib. Hələ XVI əsrdə aşıq
yaradıcılığının babası hesab edilən
dirili Dədə Qurbani bu torpaqda boy atıb, XIX əsrin məşhur
qadın aşıq şairi Maralyanlı Aşıq Pəri
burada doğulub məşhurlaşıb. Sonralar da bu torpaqda
onların layiqli varisləri yetişib, Aşıq Mahmud,
Aşıq Surxay, Aşıq İbiş, Aşıq Humay kimi
el sənətkarları yaşayıb. Ədəbiyyat
tariximizdə Azərbaycan aşıq şeirinin ilk nümayəndəsi
və yaradıcısı kimi Qurbaninin adı çəkilir.
Doğrudan da Qurbanidən əvvəl
yaşayıb-yaratmış başqa bir xalq
aşığına hələlik təsadüf olunmur. Onun həyatı,
nə vaxt anadan olması və ölməsi haqqında
haqqında məlumatlar mübahisəli idi. Ancaq uzun müddətli
araşdırmalardan sonra onun həyatı haqqında müəyyən
məlumatlar əldə edilib. Belə ki, "Qurbani"
dastanı aşığın ayrı-ayrı
qoşmalarının yazıldığı tarixlər,
Şah İsmayıl Xətayi ilə əlaqələrin
tarixini ətraflı araşdırdıqdan sonra belə bir qənaətə
gəlinib ki, Qurbani XV əsrin sonlarında - təxminən
1477-ci ildə Cəbrayıl rayonunun keçmiş Diri kəndində
anadan olub, burada da məşhurlaşıb. Ədəbiyyatda o
"Dirili Qurbani" kimi tanınıb.
Lakin
son vaxtlara qədər ədəbiyyat tarixçiləri,
folklorşünaslar, bu kəndi Cənubi Azərbaycan kəndi,
Qurbanini isə cənubi azərbaycanlı ehtimalı ilə təqdim
edirdilər. Bu ehtimallar artıq dəqiqləşdirilib. Belə
ki, bizim tanıdığımız Qurbaninin anadan olduğu
keçmiş Diri kəndi Şimali Azərbaycanda - Arazın
sol sahilində yerləşən Diri dağının ətəyindədir
(Hazırda həmin kəndin xarabalıqları qalmaqdadır).
Aydın məsələdir ki, həmin kəndin adı da
dağın adına görə Diri adlandırılıb və
belə bir kənd heç də cənubda deyil, elə Diri
dağının ətəyində olmalı idi. Lakin qeyd etmək
lazımdır ki, əvvəlki ehtimallar müəyyən bir əsasa
söykənirdi. Belə ki, Cənubi Azərbaycanda da belə
bir kənd olub. Lakin o kənd Diri yox, Dirili olub və bu kənd
təxminən XVI əsrin sonlarında - artıq Qurbani öləndən
sonra salıns, (hazırda həmin kəndin də
xarabalıqları qalmaqdadır). Cənubi Azərbaycanda
yaranmış Dirili kəndinin əhalisi də şimaldan getmiş
dirililər olub. Lakin onların nə üçün
köçməsi də səbəbsiz olmayıb. Məlumdur
ki, Diri dağı müxtəlif zəhərli ilanların
yaşadığı bir yerdir. Bu ilanlar o vaxtlar yerli əhaliyə
çox böyük ziyanlar verib, mal-qaranı, adamları vurub
öldürüb. Ən dəhşətlisi isə sevgilisinin
məhəbbəti yolunda min bir əzab-əziyyət çəkmiş
nakam Qurbanini də ilan çalandan sonra kənd camaatı bu
yerlərdən tamam küskünləşib, Qurbani kimi haqq
aşığının da bu cür faciəli
ölümündən sonra buralarda yaşamağın
qeyri-mümkünlüyü qənaətinə gəlib,
baş götürüb Cənubi Azərbaycana gedib, orada məskən
salıb və bu kəndin də adını Dirili qoyublar.
Yerli əhali tərəfindən isə onlar "dirililər"
adlanıblar.
Aşığın
qəbrinin şimalda - Diri dağında olması da
yuxarıdakı fikri bir daha təsdiq edir. Beləliklə, təxminən
70 ilə yaxın ömür sürmüş Qurbani 1547-48-ci
illərdə faciəli surətdə vəfat edib. Bildiyimiz
kimi, Qurbani Şah İsmayıl Xətayinin hakimiyyəti illərində
(1501-1524) yaşayıb, Xətayi sarayına yaxın olub,
şeiri, ədəbiyyatı sevən, özü də
gözəl şeirlər yazan bu şair-hökmdarla şəxsən
tanış olub. Xətayi ana dilli ədəbiyyatın bir
sıra görkəmli nümayəndələrinə hamilik
göstərdiyi kimi, el şairləri və ozanlara da
xüsusi diqqət yetirib onların qayğısına
qalırdı.
O
dövrün ədəbi-bədii və tarixi mənbələrində
göstərildiyi kimi Şah İsmayılın ordusunda
ozanların böyük bir dəstəsi olardı. "Ozanlar
vuruş günlərində qalib yürüşlü ordunun
müqabilində çukurlar (saz) çalmaq,
türkü-varsağılar oxumaqla igidləri
döyüş həvəsilə coşdururdular. Ozanların
çalıb oxumasında onların vuruş əzmi güclənirdi.
Onlar ruh yüksəkliyi ilə düşmən üzərinə
yürüyüb özlərini hərb dəryasına
vururdular" ("Cahan arayi-Şah İsmayıl Səfəvi"
vərəq-69). Qurbaninin yaradıcılığına bələd
olan Şah İsmayıl onu da hamiliyə götürüb,
köməklik edib, bir müddət sarayında saxlayıb.
Öz növbəsində Qurbani də borclu qalmayıb, Xətayiyə
həsr etdiyi şeirlərdə onu
"Mürşidi-kamil", "şahların
şahı", "pir" adlandırıb. Ustad
aşıqların deməsinə görə, Şah
İsmayıla yeddi saz havası ("Şah Xətayi",
Şahsevəni, "Şahsarayı", "Baş
divani", "Heydəri", "İbrahimi",
"Sultani" həsr edilib ki, bunların yeddisini də
Qurbani bəstələyib. Sarayda yaşayarkən Xətayi ilə
Qurbani arasındakı yaradıcılıq əlaqəsi
genişlənib, bu səmimiyyətin, məhəbbətin ifadəsi
kimi Qurbani onun ölümünə iki mərsiyə-divani də
yazıb.
Son
dövrlərə qədərki tədqiqatlarda Qurbaninin
adı haqqında da müəyyən fikirlər, mülahizələr
mövcud idi. Məlumdur ki, Qurbani aşığın təxəllüsüdür.
Bəs bu təxəllüs haradan və necə əmələ
gəlmişdi? Aşığın əsl adı nə olub?
"Qurbani" dastanında Qurbaninin aşığın
adı olduğu qeyd edilir və onun nəzir-niyazla, qurban kəsməklə
anadan olduğu və buna görə də adının Qurbani
qoyulduğu, başqa bir rəvayətdə isə onun qurban
bayramında doğulduğuna görə adının Qurban
olduğu göstərilir. Ola bilsin ki, bu rəvayətlərdə
müəyyən həqiqətlər var və bütün
variantlarda Qurban adı özünü göstərir. Deməli,
aşığın hələ təxəllüs kimi
formalaşmamış ilkin adı elə Qurban olub.
Tarixin
bütün dövrlərində olduğu kimi, Qurbaninin
yaşadığı XVI əsrdə də hakimlərin,
feodalların özbaşnalığı zəhmətkeş
xalq kütlələrini əzirdi. Qurbani də bu
özbaşınalığa, təhqirlərə dözə
bilməyərək zəmanədən, dövrdən
şikayət motivli şeirlərini yazırdı.
Şübhəsiz, vəzirlərdən, əyanlardan, dövr
və mühitdən Qurbaninin etdiyi bu şikayətlər
yalnız onun şəxsi kədəri, etirazı kimi deyil,
zülm və əziyyət içərisində yaşayan
ümumxalq əhval-ruhiyyəsi və kədəri kimi qiymətləndirilməlidir.
Aşıq ictimai məzmunlu şeirləri içərisində
feodal zülmünə qarşı çıxaraq zəhmətkeşlərin
arzu və istəklərini tərənnüm edirdi. Onun bir
sıra şeirlərində şikayət, kədər,
narazılıq özünü göstərir.
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2 noyabr.- S.14.