"Borçalı-Qarapapaq folkloru"

 

 "Gürcüstanda Türk-Azərbaycan folkloru ənənələrinin kökləri qədim və çoxşaxəlidir"

 

AMEA Folklor İnstitutunun "Azərbaycan Folkloru antologiyası"nın 22-ci kitabı "Borçalı-Qarapapaq folkloru" adlanır. Zəngin folklor materiallarının toplandığı antologiya "Mövsüm və mərasim nəğmələri" ilə açılır. Habelə kitabda "Miflər və əfsanələr", "İnanclar-inamlar", "Atalar sözü, məsəllər və deyimlər", "Rəvayətlər", "Alqışlar", "Qarğışlar", " Elat dodaqqaçdılar", "Andlar", "Hədə-qorxular", "Hağıllar", "Tapmacalar", "Bayatılar", "Aşıq rəvayətləri", "Dastanlar", "Uşaq folkloru", "Tərtibdə istifadə olunmuş qaynaqlar" bölümləri yer alıb.

Kitaba araşdırmaçı Valeh Hacılar "Borçalı-Qarapapaq folklorunun təməl özəllikləri" adlı geniş bir ön söz yazıb: "Türklər çoxəsrlik tarixləri boyu özlərinin zəngin mənəvi-mədəni sərvətlərini yaradıblar. Bu sərvətlər arasında qədimliyi, özünəməxsusluğu və təkrarsızlığı ilə seçilən şifahi ədəbiyyat nümunələri xüsusi yer tutur. Milli folklorumuzun zəngin və çoxşaxəli bir qolu da Gürcüstanda yaranıb, inkişaf etdirilib və təbliğ olunub. Bunu ilk növbədə ta qədimlərdən bu ərazidə məskunlaşmış yerli Azərbaycan türklərinin yaradıcılığı ilə əlaqələndirmək lazımdır. Bu bölgədən toplanmış folklor örnəklərində müxtəlif ictimai formasiyaları, ayrı-ayrı tarixi dövrləri səciyyələndirən xüsusiyyətlərə rast gəlinir. Ancaq Gürcüstanda türkdilli xalq ədəbiyyatının inkişafını təkcə Borçalı-Qarayazı folkloru ilə, başqa sözlə, etnik ərazi folkloru ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Türk-Azərbaycan şifahi ədəbiyyatı müxtəlif millətlərin yaşadığı cənub-qərbi Gürcüstanda (Ahısqa-Axalkələkdə), Trialetdə (Zalqa-Barmaqsızda) və qədim Tiflisin özündə də geniş şöhrət qazanıb. Xalq ədəbiyyatımızın ayrı-ayrı janrlarına aid nümunələr tarixən bu ərazilərdə də yaranıb inkişaf edib.

XIX yüzildə Tiflisin Qafqazın mədəni mərkəzi rolunu oynaması və bu şəhərdə poliqrafiya işlərinin sürətli inkişafı Gürcüstanda yaşayan müxtəlif millətlər arasında məşhur olan Türk-Azərbaycan folkloru nümunələrinin rus və gürcü dillərində çapına geniş imkanlar açıb".

Araşdırmaçı deyir ki, dastan, nağıl, əfsanə, lətifə və rəvayətlərimiz, atalar sözü, mahnı və bayatılarımız rus və gürcü dillərinə tərcümə olunaraq ilk dəfə burada çap olunub: "Bu, xalq ədəbiyyatımıza olan marağı daha da artırıb. Hələ XIX yüzildən başlayaraq K.Qvaramadze, N.Asatiani, N.Marr, E. Tağaişvili və başqa gürcü alimləri, folklorşünasları Gürcüstanın müxtəlif guşələrində türkdilli xalq ədəbiyyatı incilərinin toplanması işində xeyli əmək sərf ediblər.

XIX yüzildən etibarən Gürcüstanda Türk-Azərbaycan folkloru qarşılıqlı inkişaf yoluna qədəm qoyub, onun təsir dairəsi genişlənib. Bu təsir və faydalanma nəticəsində ən dəyərli folklor nümunələrimizin yeni variant və versiyaları yaranıb.

Milli ədəbiyyatların qarşılıqlı əlaqə və bağlarını öyrənmək işi bu gün daha gərəkli və ümdə vəzifələrdəndir. Belə ki, heç bir xalqın milli mədəniyyəti təcrid olunmuş şəkildə inkişaf etmir, təbii və zəruri olaraq digər xalqların mədəniyyətinə təsir göstərir, eyni zamanda ondan faydalanır. Tarix boyu qonşuluq şəraitində yaşayan Azərbaycan və gürcü xalqlarının şifahi və yazılı ədəbiyyatları də həmişə qarşılıqlı əlaqədə inkişaf edib".

Araşdırmaçı bu qənaətə gəlir ki, xalqların ədəbiyyat tarixi təcrübəsini, qarşılıqlı ədəbi-mədəni əlaqələr tarixini, başqa sözlə, keçmişini öyrənmədən bu vüsətin miqyasını, hüdudlarını müəyyənləşdirmək çətindir: "Gürcüstanda Türk-Azərbaycan folkloru ənənələrinin tədqiqi bu məsələlərə ayrı-ayrılıqda deyil, kompleks şəkildə yanaşma tələb edir. Bütövlükdə götürdükdə aydın olur ki, Gürcüstanda Türk-Azərbaycan folklorunun yaranmasının, inkişafının və ona olan marağın kökləri qədim və çoxşaxəlidir. Bütün bunları öyrənmək həm ədəbi əlaqələrimizin, həm milli folklorumuzun, həm də dilimizin tarixini, nüfuzunu və yayılma sərhədlərini doğru-dürüst araşdırmaq üçün gərəklidir. H.Zeynallının hələ 1926-cı ildə yazdığı kimi "Azərbaycan yalqız öyrənilməməlidir. Başqa türk elləri ilə birlikdə tədqiq edilməlidir". Bu iş müasir dövrdə, milli münasibətlərin yeni mərhələsində daha əhəmiyyətli, faydalı və aktualdır.

Borçalının müxtəlif guşələrindən yazıya alınmış nümunələrdə səma hadisələrinə, astral cisimlərə dair fantastik, primitiv təsəvvürlərin nəticəsində meydana gəlmiş mifik Günəş, Ay və Ulduz surətlərinə daha çox təsadüf olunur. Astral mifik obrazların yaranması isə patriarxat dövrü, əkinçiliyin inkişafı ilə əlaqələndirilməlidir. Bir qədər dar anlamda olan etnoqonik miflər isə insanın nə vaxt məskunlaşdığını müəyyən edir. Bu qəbil örnəklər insanların indiki ərazidə hansı zamandan məskunlaşdığını göstərən ən etibarlı dəlillərdəndir. Bu baxımdan bölgədən toplanmış "Anaxatır" mifi xüsusi maraq oyadır. Bu mifoloji örnək Azərbaycan türklərinin tarixən yaşadıqları əraziyə ən qədim zamanlardan bağlılığını göstərən nadir bir folklor incisidir. Mifoloji rəvayətdən göründüyü kimi, bu ərazinin bütün toponimik atributları qədim türklərin təfəkkürü ilə bağlı formalaşıb. Bu kimi nümunələrə regiondan toplanmış mifoloji mətnlərdə sıx-sıx rast gəlmək mümkündür. O da maraqlıdır ki, türk etnoqonik miflərinin əsas surətlərindən olan Oğuzun (oğuzların) indiki insanlardan daha öncə yaşaması haqqında çox maraqlı bir örnəyi gürcü folklorçusu və etnoqrafı M.Canaşvili hələ XX yüzilin əvvəllərində yazıya alaraq gürcü dilində dərc etdirib. Sonralar həmin nümunənin ruscaya tərcüməsini təqdim edən Y.Virsaladze onu "Oğuz tayfası haqqında düşüncə" adlandırır. Mətndə deyilir ki, oğuzlar indiki insanlardan əvvəl yaşayıblar. Onlar nəhəng, ucaboy olublar. İnsanlardan üç-dörd dəfə hündür imişlər. Daha sonra mətndə oğuzların indiki "cılız" insanlarla ilk görüşləri təsvir olunur. Guya fiziki əlamətlərinə görə oğuzlara nisbətən çox zəif olan bu insanların əqli daha çox inkişaf etmişdi. Analoji mifik süjet sonralar Azərbaycanın Daşkəsən rayonunun Dəstəfur kəndində yazıya alınıb. Bölgədə "Kitabi-Dədə Qorqud"la bağlı başqa süjetlərə də təsadüf olunur. Onlardan biri Təpəgöz haqqındadır. Türkdilli xalqların şifahi xalq ədəbiyyatında geniş yayılmış bu mifik surətin xarici əlamətləri və əməli fəaliyyətinə xas olan əsas xüsusiyyətlər bu nümunədə də qorunub saxlanıb. Analoji motivlərin təsviri: uşağın şir tərəfindən bəslənməsi, Təpəgözün ziyankarlığı, qəhrəmanın (mətndə Əhməd oğlu Səfər) qoyun dərisinə bürünərək polifemin tək gözünə kösöv basması mətnin ulu türk mifoloji qaynağının təsiri nəticəsində formalaşdığını və arxaik variantlardan biri olduğunu sübut edir". Zəngin müşahidələrini ümumiləşdirən araşdırmaçı bildirir ki, Azərbaycan türklərinin məskunlaşdığı Borçalı bölgəsi qədim türk etnik-mədəni sisteminin elmi-nəzəri cəhətdən şərhi üçün dəyərli materiallarla zəngin olan bir ərazidir: "Buradan toplanmış mifoloji mətnlərin təhlili əski türk mədəniyyətinin bu ərazi ilə bağlı olan bir sıra maraqlı örnəkləri ilə qarşılaşdığımızı sübuta yetirir. Azərbaycan və indiki Gürcüstan ərazisində yaşamış qədim türklər də səma cisimlərindən Aya, Günəşə sitayiş edib, onların hərarətini, işığını həm özləri, həm heyvanlar, həm də dirrikləri üçün mühüm həyat mənbəyi hesab ediblər. Onlar Günəşin, Ayın ilk mifik obrazlarını yaradıb, bu obrazları gah oğlan və qız, gah iki qardaş, gah da bacı-qardaş kimi təsəvvür ediblər. Bu cəhət Borçalıdan toplanmış kosmoqonik mif mətnlərində özünü aydın göstərir. Borçalıda yayılmış atalar sözləri içərisində qış-yaz mövsümlərinin ortaya çıxardığı çətinliklərin realist təsvirini verən nümunələr həm məna, həm də poetik quruluş baxımından maraqlıdır: "Dumanlı qışın telli yazı olar", "Mart gəldi-dərd gəldi", "Mart çıxdı-dərd çıxdı", "Mayıs ayı-vayıs ayı". Toplanmış deyimlərin bəzilərində poetik formulalarda axıcılıqla, zəngin alliterasiyı ilə yanaşı, Borçalı qarapapaqlarının yüngül yumoru da özünü aydın göstərir: "Dazın daza baxdığı, dazın da naz atdığı", "Dəlinin əlinə beli ver, dalınnan da yeli ver", "Yemək adamı iki eləməz, yekə eləyər" və s. Gürcüstanda yaşayan Qarapapaq türklərinin canlı danışıq dilinə, folkloruna xas olan bəzi qanadlı söz və ifadələri sırf atalar sözü və məsəl adlandırmaq mümkün olmasa da, bu nümunələrdəki daxili struktur, deyim tərzi, nitq zamanı daşıdıqları funksiya onları müdrik kəlamlara yaxınlaşdırır. Bu ifadələrin bəziləri adi ünsiyyət zamanı ("Mən sənin qırına bulaşa bilmərəm", "Aranı dağa, dağı arana daşıyıram", "Babam mənə kor dedi, gələn gedəni vur dedi", "Yekəliyinə baxma, içinin otu yoxdur"), bəziləri oyun zamanı ("Kəkotu, kəklikotu, yerini dəyiş, bərk otu", "Dağda bitər kəkotu, ağzıyın ipini çək otu"), bəziləri isə nağıl və dastanların söylənmə zamanında ("Aldı sazı çiyninə, qurban məzhəb-dininə", "Ata hərəkət, qamçıya bərəkət", "Əl ver mənə, gəldim sənə") çox işlənir". Aşıq sənətilə bağlı danışan araşdırmaçı bildirir ki, bu sənətin beşiyi olan qədim Borçalıda saz-söz ustalarına bəslənilən hörmət və ehtiram onların "Aşığı olan obanın qaşığı yağlı olar" atalar sözündə müdrikcəsinə əks olunub: "Bununla xalq demək istəyir ki, toy-düyünün, xeyir iş və məclislərin yaraşığı olan aşıqlar, eyni zamanda, öz elinə, obasına ancaq bolluq və bərəkət gətirən insanlardır. Aşıq olan obada sazlı-söhbətli, bol süfrəli məclislər tez-tez olar. Bu atalar sözünü başqa bir anlamda da yozmaq olar: aşığı, sənətkarı olan elin söz boğçası zəngin olar, söz biləni çox olar. Zəngin mənəvi aləmi, şifahi xalq yaradıcılığı və ifadəli danışıq tərzi ilə fərqlənən borçalılar bəlli məsəl və rəvayətlərdən istifadə etməklə kifayətlənməyib, öz məişət və həyat tərzləri ilə bağlı yeni paremiyalar, məsəl və rəvayətlər yaradıblar. Bunlardan bəziləri yarandıqları kəndin, el-obanın hüdudlarını aşaraq qonşu ərazilərdə də yayılıb, variantlaşıb. Müxtəlif dövrlərdə yaranmış bu nümunələrin çoxu real şəxsiyyətin adı ilə bağlıdır. Paremiyalarda təsadüf olunan xüsusi isimlər Borçalıda yaşamış və yaşayan şəxslərdir ("Əysil, a Səfər", "Pir təpəsinin başına bax", "Murad kişinin xiyar sövdası kimi", "Orucoğlunun atı kimi nəyə durubsan", "Xoşa, Xənni yaxşı deyib" və s.). Bir sözlə, Gürcüstanda Türk-Azərbaycan folkloru ənənələrinin kökləri qədim və çoxşaxəlidir. Yazıya alınaraq topluda oxuculara təqdim olunmuş örnəklər zəngin Borçalı-Qarapapaq folklorunun kiçik bir qismini əhatə etsə də, xalqımızın mədəni-tarixi inkişafının, etnik xüsusiyyətlərinin hərtərəfli öyrənilməsi baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Onları və digər nümunələri ardıcıl şəkildə toplamaq, araşdırıb təhlil və nəşr etmək milli folklorumuzun, dilimizin tarixini, nüfuzunu, təsir və əhatə dairəsini doğru-dürüst müəyyənləşdirmək üçün çox gərəklidir".     

 

 

Uğur  

 

Xalq Cəbhəsi.-2011.- 19 noyabr.- S.14.