20 Yanvar şəhidlərin gözüylə

 

Nəsir Ağayev: "Muzdlular Türkan aeroportuna gətirilmişdi"

 

Bədrəddin Quliyev: "Həmin vaxt Naxçıvan da qana boyanacaqdı"

 

21 il öncə milli taleyimizdə dəhşətli günlər yaşandı. Bu xalq sovet hərb maşınının zorakılığına məruz qaldı. Açıq və çox qaba bir tərzdə təcavüzə məruz qoyuldu, insanlar küçələrdə gülləbaran edildi, milli heysiyyətimiz tankların tırtılları altında tapdandı. Bu kobud zorakılıq Azərbaycan xalqını qorxutmaq, onun milli oyanışını, torpaq uğrunda inadkar dəyanətini sındırmaq məqsədi daşıyan mənfur planın tərkib hissəsi idi...

Bu açıq təcavüz nəticəsində Bakıda 137 mülki vətəndaş öldürüldü, 600-dən çox adam yaralandı. Öldürülənlər arasında beş millətdən olan vətən övladları, 20-dən çox qadın, uşaq vardı. Qara Yanvarın indiyədək özündə saxladığı sirlər çoxdur. 100 cildlik istintaq materialının 69 cildi Bakıdan Moskvaya, keçmiş SSRİ Prokurorluğuna aparılıb və bir daha geri qaytarılmayıb.

Hadisənin iştirakçılarından olan Milli Azadlıq Hərəkatının tanınmış nümayəndələrindən biri Nəsir Ağayev 20 Yanvarı dəhşətli və şərəfli gün sayır: "Dəhşətli ona görə idi ki, dost bildiklərimizin xəyanətilə qarşılaşdıq. Müttəfiq bildiklərimizin qırğın maşını ilə üstümüzə gəlməsi idi. Şərəfli, ona görə ki, qəhrəmanlığımızı, cəsurluğumuzu bir daha təsdiqlədik". Nəsir Ağayev dedi ki, həmin tarixdə televiziyada demokratik qüvvələrin nümayəndələri, o cümlədən Əbülfəz Elçibəyin çıxışı olacaq və Bakıda fövqəladə vəziyyətin elan edilib-edilməyəcəyi haqqında informasiya veriləcəkdi: "Amma 19 yanvar axşam saat 19:45 radələrində qəfildən televizorların ekranları qara rəngə büründü və televiziyanın fəaliyyəti dayandı, telestudiya partladıldı. Bu o demək idi ki, Azərbaycan informasiya blokadasına düşmüşdü. Burada əsas məqsəd xalqa çatdırılacaq məlumatların gizlədilməsi idi. Əhalinin xəbərdar edilməsi üçün ən əlverişli vasitə olan televiziyanın fəaliyətinə mane törətməklə xalqı qırğına vermək planlarını reallaşdırmaq və törədiləcək cinayətlərin gizlədilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdu. Bunu hadisələrin sonrakı ardıcıllığı göstərdi. Hələ noyabr ayında Rusiyanın güc nazirliyi müxtəlif təyinatlı ordu qüvvələrini Bakının Türkan hərbi aerodromuna göndərirdi. Prosesə narkomaniyaya qurşanmış Azərbaycanı yerlə yeksan etməyə hazır olan vəhşi hərbçilər cəlb olunmuşdu. Həmin cinayətkarlar Yekatrenburq, Stavropol, Saratovdan idi. Bura hərbi hava qüvvələri, daxili qoşun qüvvələri, dövlət təhlükəsizlik komitəsinin "Alfa" qrupu cəlb olunmuşdu. Türkan hərbi hissəsində böyük hazırlıq gedirdi. Həmin hərbi hissədə bu gün də Qalada yaşayan Rafiq Maniyev mənə yaxınlaşıb bildirdi ki, ora cəlb olunanların əksəriyyətinin yaşı 30-dan yuxarıdır, saçlı-saqqalı, narkotik maddələrdən istifadə edirlər və əmr gözləyirlər. Onları öyrədib göndəriblər. Televiziya blokunun partladılmasından sonra böyük həyacan keçirməyə başladıq. Mən müəyyən adamları göndərdim Bakı kəndlərinə ki, vəziyyəti öyrənsinlər. Digərlərini teleşirkətə göndərdim ki, vəziyyəti öyrənsinlər, əgər həqiqətən də qurğu partladılıbsa, təcili geri qayıdaraq bütün qüvvələri dağıtsınlar. Məlumat aldım ki, göndərdiyimiz adamlar teleşirkətdə partlayışı eşidirlər və Mərkəzi Komitənin qabağında mitinqə qatılırlar. Ondan sonra isə indiki 20 yanvar dairəsində mitinqə qatılırlar. Gülləbarandan canlarını güclə qurtarırlar". Nəsir Ağayev deyir ki, həmin vaxt güllələrin səsindən Buzovnada oturmaq belə mümkün deyildi: "Mənə müraciət edən adamlar kömək istəyirdilər. Hətta bu gün hakimiyyətdə olan müəyyən adam mənə müraciət etdi ki, Nəsir bəy, avtobus göndərirəm Bakı kəndlərindən adamlar göndərin, bizi qırırlar. Soruşdum ki, rus hərbçiləri Bakıya neçə yerdən giriblər. Dedi ki, 4-5 yerdən. Dedim, mən burada Əzizbəyov rayonunu saxlaya bilərəm. Çünki yolda benzin maşınlarını saxlatdırmışdım. Əgər Bakını əldə saxlaya bilsəniz mən bunu edə bilərdim. Lakin əgər düşmən dörd yerdən Bakıya daxil olubsa bir dənə buranı saxlamaq bütün Bakı kəndlərini qırğına verməyə bərabər idi. Mən adamlara bildirmişdim ki, nəbadə kəndlərin içərisindən hərbi hissələrə silah-sursat, adi bir daş parçası atasız. Çünki onlar bəhanə axtarırdılar ki, bütün Bakı kəndlərini yerlə yeksan etsinlər. Yaralılar, güllə səsi, siqnallar, çığırtı böyük bir vahimə yaratmışdı. Sanki Azərbaycan ümidsiz bir vəziyyətdə idi. Azərbaycan məhz həmin gün başa düşdü ki, kənardan olan qüvvə ona ümid bəslədiyi qüvvə deyil. Qüvvə onun özündə olmalıdır. Bunun üçün o birləşməlidir, özünü başa düşməlidir. Mənə deyəndə ki, biz nə etməliyik. Dedim ki, güc dinən yerdə ağıl susmalıdır. Əhalinin müəyyən qismi bizə müraciət edirdi. Elə bilirdilər ki, Xalq Cəbhəsi bunu törədir. Daha başa düşmürdülər ki, bu çirkin oyuna Moskva, bir də Mixail Qorbaçov fərman verib. Qalanlar isə bu oyunun iştirakçılarıdır. Xalq güllələnməyi bahasına özünün müstəqil olmadığını, eyni zamanda, müstəqilliyini tanıtdırdı". Nəsir Ağayevin sözlərinə görə, həmin hadisələrdə hədəfdə olanlardan biri də özüydü: "Ayın 20-si dəfələrlə olunan təkiddən sonra evi tərk etməliydim. Çünki bütün Bakı kəndləri Buzovnada olan Cəlil Məmmədquluzadə 42 nömrəli evlə əlaqə saxlayırdı. O ev mənim ata yurdum idi, orada yaşayırdım. Ev diqqət mərkəzində idi. Kənd evi olduğu üçün kəşfiyyatçılar evə yaxınlaşa bilmirdi. Mən evi tərk etmək istəmirdim. Çünki bu qırğının qarşısında hərəkatın başında liderlik edən bir şəxs kimi güllənin biri də mənə dəyməliydi. Amma Aslan Məmmədxanoğlu mənə bildirdi ki, Nəsir bəy, sən getməlisən. Dedim axı bu qırğının müqabilində deməzlər ki, o, qorxub qaçdı. O bildirdi ki, gələn rus qoşunları və əməliyyatçılar səni axtarıb tutacaqlar. Bizi neynirlər, çünki müstəqillik ideologiyasını yayan, insanlara yol göstərənlərdən biri də sənsən. Sən lazımsan onlara. Məni odeyala büküb və maşının arxasına qoydular. Üç maşın dəyişəndən sonra mən Buzovnanı tərk etdim. Əvvəlcə Buzovnada şeyx Arifin evində qaldım, Zaqulbada da bir gecə qaldım, oranı tərk edib Şimal DRES-inə getdim. İki gün orada qalandan sonra Maştağaya qayıtdım. Oranı da tərk edib iki gün Əhmədlidə qaldım. Daha sonra 18 gün Hacı Cəbrayılın köməkliyilə Nardaranda Hacı Hacıağanın bacısının evində qaldım. Mən bunu qiymətləndirirəm. Oradan sonra Novxanıya getdim. Novxanıda sonra məskunlaşdığım yer Siyəzənin Zarat kəndi və 8-ci kilometr oldu, 4 aydan sonra yenidən Buzovnaya qayıtdım. Xarici qüvvələr, Rusiyanın kəşfiyyat orqanları jurnalist qismində müsahibə götürmək üçün məni axtarırdılar. Həmin vaxt Abşeron mehmanxanasında DTK əməkdaşları yerləşmişdi. Ayın 22-dən 23-nə keçən gecə 40-a yaxın rus əsgərləri Buzovnanı və bizim evimizi mühasirəyə alırlar. Evimizə daxil olub qardaşlarımdan Cümşüdü, Ağabala, Xalıqı, Cəmşid isə birinci qrup əlil olduğundan onun sənədlərini Şüvəlan həbsxanasına aparıblar. Cümşüdü, Ağabala, Xalıqı Ulyanovskinin İnza vilayətinə sürgün ediblər. Mən isə didərgin vəziyyətində idim. Bəzən deyirlər ki, liderlərin heç birinə zərər dəymədi, buyurun, hadisə belə oldu və 45 gündən sonra onları evlərinə buraxırlar. Əvvəlcə onlardan mənim harada olduğumu soruşurlar. Həqiqətən də mənim harada olduğumu bilmirdilər. Onları aparıb dəniz qırağında güllələmək istəyirdilər... Amma onları güllələməyib aparırlar Şüvəlan türməsinə. Orada əslən Balakəndən olan Məmməd adlı polis rus hərbçilərindən tələb edir ki, qardaşlarım qeydiyyata salınsın. Müqavimət göstərdiyinə görə onu oradan uzaqlaşdırlar. Amma Məmməd qardaşlarımın qeydiyyata düşməyinə nail olur. Qardaşlarımı izsiz məhv etmək istəyirdilər. Göstəriş belə idi. Sonradan onları Türkan hərbi aerodomuna aparırlar, ayaqlarını məftillə bağlayıb Ulyanovskiyə göndərirlər. Qardaşlarımdan biri Xalıq 20 yanvar əlili bu yaxınlarda vəfat edib. Bu illəri tarixdən qoparmaq mümkün deyil".

Hadisənin digər iştirakçısı Bədrəddin Quliyev isə həmin dönəmlərdə Respublika Tətil Komitəsinin üzvü olduğunu dedi: "Azərbaycan Xalq Cəbhəsi İdarə Heyətinin yığıncağında iştirak edirdim. Həmin vaxt Ermənistan tərəfdən Naxçıvana hücumlar başlayırdı və bizə kömək üçün müraciətlər olunurdu. Bakıya qoşunlar yeridilən vaxt Naxçıvana Sədərək istiqamətində ermənilər hücuma keçmişdilər. İdarə Heyətinin yığıncağında rus qoşunlarının Bakıya gəlişinin qarşısını almaq, insanların müqavimətini təşkil etmək müəyyən dərəcədə təşkilatı nöqteyi-nəzərdən bu məsələləri araşdırmaq istiqamətində iş gedirdi. O dövrdə Milli Müqavimət Şurasının qərargahı Səttərxan adına zavodunun mədəniyyət sarayında yerləşirdi və həmin dövrdə İdarə Heyətinin üzvlərindən Rəhim Qazıyev, Etibar Məmmədov, Nemət Pənahlı Müqavimət Şurasının işi ilə bağlı iclasda iştirak etmirdilər. Pənah Hüseynov və Hikmət Hacızadəni onların ardınca göndərdilər ki, gəlib iclasa qatılsınlar, onlar isə gəlmədilər. Əbülfəz Elçibəy məni göndərdi ki, Etibar Məmmədovu çağıram. Mən onunla görüşdüm dedi ki, başımız qarışıqdır, biz xalqın müqavimətini təşkil edirik, ona görə də gələ bilmərəm. İdarə Heyətinin iclası gedə-gedə mən Naxçıvanla əlaqə saxlayıb Fərəməz Allahverdiyevlə danışdım. O kömək lazım olduğunu bildirdi. Oqtay Baxşəliyev, Akif Kələntərliylə danışıb vəziyyətin nə yerdə olmasıyla bağlı məlumatlar aldım. Elçibəy Naxçıan Ali Sovetinin sədri Afiyəddin Cəlilovla əlaqə saxladı, o məlumat verdi ki, narahat olmayın, biz vəziyyəti nəzarətdə saxlayırıq, ermənilərə qarşı birgə mübarizə aparırıq". Bədrəddin Quliyev iclasda barikadalardan qadın və uşaqları geri çəkilmək qərarına gəlindiyini söylədi: "Bizə "Raf" markalı maşın ayırmışdılar, bütün postları gəzib qadın və uşaqları oradan uzaqlaşdırırdıq. Çünki rus qoşunları Bakıya girəcəkləri təqdirdə itkilərin olacağını düşünürdük. Mənim ilk atışmaya düşdüyüm yer Binəqədi tərfdəki postlarda oldu. Rus qoşunlarının güllələri ilə qarşılaşdıq. Vorovskiyə, oradan isə əvvəlki Karl Marks heykəlinin yanına çatanda gördük ki, hər yer dağıdılıb. Qoşunların arxasınca addımlayaraq yaralıları götürürdük. Həmin gecə baş verən prosesləri "Azadlıq" radiosu vasitəsilə dünya ictimaiyyətinə çatdırırdıq".

Bədrəddin Quliyev yanvarın 22-də Ali Sovetin sessiyasının çağırılması təşəbbüsündə olduqlarını dedi: "Deputatların siyahısını əldə edib bir-bir onları sessiyaya çağırdıq. Rəhmətlik Bəxtiyar Vahabzadənin radio vasitəsilə xalqa müraciəti oldu. Ayın 22-də sessiyanın çağırılmasına nail olduq. 360-dan çox deputat olsa da, onlardan 265-ni sessiyaya cəlb edə bildik. Elmira Qafarova, İsmayıl Şıxlı, Bəxtiyar Vahabzadə qara lentlə əhatələnmiş sədarətdə əyləşmişdilər. Elmira Qafarova ağladığıdan iclası Bəxtiyar Vahabzadə apardı. İclasda müxtəlif fikirlər səslənirdi. Bu proseslər başlayandan Xəzər Dəniz Donanmasının gəmilərinin dənizdən SOS siqnalları verdiyi, yaralıların dənizə atıldıqları bildirilirdi. Mən elə o vaxt dedim ki, DTK sədri Vaqif Hüseynov burada oturmaqdansa gedib həmin hadisələri araşdırıb məlumat versin. Əsas məqsədlərimizdən biri də deputat istintaq kommitəsinin yaradılması və bu hadisələrə hüquqi qiymətin verilməsi idi. Midhət Abbasovun rəhbərliyi ilə belə bir komitə yaradıldı. Müavini də Tamerlan Qarayev oldu. Sessiyanın birinci iclasında deputatların çoxu iştirak etmək istəmirdilər. Ara qarışmışdı. Rafael Allahverdiyev Vəzirovun asılması təklifini verirdi, digərləri Həsən Həsənovun hakimiyyətə gəlmək şansının artdığını söyləyirdilər. Komendant saatına isə az bir vaxt qalırdı, amma heç bir qərar qəbul edilməmişdi. Çıxıb qapıda dayanın milislərdən açarı aldım iclasda iştirak edən rəsmilərin sürücülərini isə evlərinə göndərdim. Onlara dedim ki, bu gecə biz burada qalacağıq. Bu qərarı yalnız özüm verdim. Hamısını yola salıb qapını bağladım. Komendant saatına az qalmış sessiyada iştirak edənlərin çoxu çıxıb getmək istəyəndə onlara dedim ki, canınız yanvar hadisələrində qətlə yetirilənlərin canından artıq deyil, qayıdıb bir qərar qəbul etməlisiniz. Onsuz da gedə bilməyəcəkdilər, sürücüləri çoxdan getmişdilər. Televiziya vasitəsilə çəkilişlər aparılmışdı, efirə verilsəydi hamı görərdi ki, o vaxtı orada nə baş verirdi. İsmayıl Şıxlının sədrliyi ilə iclas davam elədi və rus qoşunlarının Bakı hücumunu pisləyən qərar verildi. Bir saat keçməmiş məlumat aldıq ki, bəs komendant Dubinyak iştirakçılara buraxılış vəsiqələri vermək üçün gəlib. Mən girib bütün vəsiqələri aldım. Bəzilərini payladım, çoxunu isə özümdə saxladım, vermədim. Versəydim bilirdim ki, iclası tərk edəcəklər. Səhərə qədər müzakirələr apardıq. Yadımdadır, o vaxtı hətta Zeynəb Xanlarova Xalq Cəbhəsinin müdafiəsi ilə bağlı bəyanatı oxudu ki, baş verənlərdə cəbhənin əli olmayıb. Qərara alındı ki, şəhidlər Şəhidlər Xiyabanında dəfn olunsun. Elə o vaxtı da bu yerdə erməni qırğınlarının qurbanları dəfn olunmuşdu, amma yerində Kirov park salınmışdı". Bədrəddin Quliyev onu da söylədi ki, Ziya Bünyadov, Tofiq İsmayılov və Arif Məlikov Bakıda olan SSRİ-nin müdafiə naziri Yazovla görüşdülər: "Mən də onlarla getmişdim. Qapıdan eşidirdim ki, Ziya müəllim nazirlə necə əsəbi halda danışırdı". Həmsöhbətimiz onu da bildirdi ki, şəhidlərin 40-ı çıxmamış heç bir müəssisənin işləməməsi ilə bağlı qərar da qəbul etdilər...

1990-cı ilin 20 Yanvarından bəri bu ildönümləri bir qayda olaraq yalnız hüzn kimi qeyd etmişik, o günü bir üzüntü ilə anmışıq. Amma bir şeyi unutmamalıyıq ki, 20 Yanvar Azərbaycan xalqının tarixində sadəcə üzüntü ilə xatırlanacaq gün deyil. Həm də bizim üçün şan və şərəf günüdür, mənlik günüdür .

 

 

Cavid 

 

Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 20 yanvar.- S.6.