«Erməni nağılları»nın böyük əksəriyyəti Azərbaycan-türk nağıllarının eynidir»

Əziz Ələkbərli: «Erməni folkloru kimi dünyaya təqdim olunan folklor örnəklərinin ermənilərə heç bir aidiyyatı yoxdur»

Heç bir milli özünəməxsusluğu olmayan ermənilərin Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərinə yiyəlik duyğusu onların ruhsuzluğundan, insansızlığından soraq verir. Əziz Ələkbərlinin Azərbaycan nağıllarına erməni iddiası ilə bağlı araşdırması bu mənada diqqəti çəkir. O, bildirir ki, bu gün ermənilərin öz milli nağılları kimi təqdim etdikləri nağıllar Azərbaycan folklor təfəkkürünün məhsuludur və ermənilər tərəfindən mənimsənilib: «Başlanğıcını Assuriya və Urartunun qul koloniyalarından götürüb, bu ölkələrin qul bazarlarında dünyanın hər tərəfindən gələn tacirlərə ixtisaslaşmış qullar kimi satılan, etnik cəhətdən yekcins olmasa da, Hayasa şəhər-vilayətinin adı ilə hay (yəni «Hayasa qulu») adlanan ermənilər zaman keçdikcə tədricən bir etnik toplum təşkil edib, köləsi olduqları xalqların maddi-mənəvi dəyərlərindən, xüsusilə mətbəxindən, musiqisindən, dilindən, dinindən, folklorundan və s. gündəlik həyatlarında bəhrələnib, özləri hibrid millət olduqları kimi, həm də hibrid bir mədəniyyət formalaşdırıblar.

Orta çağlarda Qafqazda alban və ərmən türklərinin bir hissəsinin öz xristianlığını qoruyub saxlaması, türk-müsəlman çoxluğundan qopub təklənməsi, XV yüzildən etibarən Qafqaza gələn hay-xristian missionerlərin fəaliyyəti nəticəsində kilsənin təsiri altına düşməsi, Qafqazın Rusiya tərəfindən işğalı ilə əlaqədar XIX yüzilin əvvəllərində Ön Asiyadan çoxlu hayların köçürülüb gətirilməsi sonucunda bütünlüklə erməniləşməsi ermənilərin etnogenezində Azərbaycan-türk faktorunu bir az da gücləndirib. Bu, «erməni folkloru»nda, onun müxtəlif janrlarında, xüsusilə nağıllarda özünü daha qabarıq şəkildə göstərir».

Faktlar sübut edir ki, «erməni nağılları»nın böyük əksəriyyəti həm mövzu, həm məzmun, həm süjet, həm də obraz və quruluş etibarilə Azərbaycan-türk nağıllarının eynidir: «Bunun çox böyük tarixi, mənəvi kökləri var və özünün ciddi elmi izahını gözləyir. Bu baxımdan «Xır-xır Kosa», «Cıqqalı», «Hazaran bülbül», «Sövdəgər Əhməd», «Saxqa Yusif», «Qulu xan», «Qoçaq Nəzər» və s. kimi çoxlu sayda «erməni nağılları» yeni və daha obyektiv elmi-metodoloji yanaşma tələb edir. Ümumən türklərin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin folklor yaradıcılığında nağıllar xüsusi yer tutur. Bu da təsadüfi deyil. Doğrudur, tarixin sübh çağından üzü bəri at belində dünyanın bir tərəfindən o biri tərəfinə mədəniyyət daşıyan Türklər apardıqları döyüşləri, bu döyüşlərdə göstərdikləri qəhrəmanlıqları oturub qələmə almağa çox da maraq göstərməyiblər. Əslində buna onların nəinki həvəsi, heç vaxtı da olmayıb. Ancaq bu, o demək deyil ki, onların tarixi yaddaşa biganə olublar və ya mənəvi dəyərlərini qoruyub, yaşadıb, gələcək nəsillərə ötürmək qayğısına qalmayıblar. Sadəcə olaraq, Türkün öz tarixini, mədəniyyətini və mənəviyyatını nəsildən-nəslə özünəməxsus şəkildə – rəvayətlər, əfsanələr, nağıllar, dastanlar, qəhrəmanlıq nəğmələri və s. vasitəsilə ötürmək ənənəsi olub. Ona görə də bizdə folklor örnəkləri nəinki çox zəngindir, həm də bu örnəklərdə Türkün bütün varlığı – tarixi, mədəniyyəti, mənəviyyatı, sosial-siyasi-iqtisadi həyatı, həyat və yaşam özünəməxsusluğu yatır. Bu da azmış kimi, həmin şifahi yaddaş Türk xalqları ilə qonşuluqda yaşayan, Türklərlə insani və ticari münasibətlərdə, hətta düşmənçilikdə olan bir çox xalqlar üçün həm də öz tarixlərini yazmaq və yaratmaq üçün mötəbər mənbə və mənbə rolunu oynayıb. Homerdən, Herodotdan tutmuş, Xorenliyə qədər».

Ə.Ələkbərli bu qənaətdədir ki, Azərbaycan türklərinin maddi-mənəvi dəyərlərindən ən çox bəhrələnən xalqlardan biri və birincisi məhz bugünkü ermənilər olublar: «Ona görə bugünkü ermənilər deyirəm ki, əslində onlar erməni deyillər, onların etnik cəhətdən formalaşmasında ermənilər müstəsna rol oynasalar da, bugünkü ermənilər – ermənilər yox, haylardır. «Erməni» etnonimi tarixi Ərməniyə ərazisində yaşayan Oğuz, Qıpçaq, Bulqar, Şirak və s. qədim türk boylarını birləşdirən etnocoğrafi bir anlayışdır. Haylar isə etnik mənşəyi son dərəcə qarışıq olan, Qafqazın və Yaxın Şərqin, demək olar ki, bütün xalqlarının tör-töküntülərini ehtiva edən sosial-dini məfhumdur. Haylar Urartunun və Assuriyanın qul koloniyalarında saxlanıb, bu və ya digər xidmət işlərinə alışdırılmış və dünyanın hər tərəfinə satılmış qullardır. Bu qullar etnik cəhətdən yekcins olmadığı üçün bugünkü erməni milləti də etnik cəhətdən çox qarışıqdır. Bugünkü ermənilər, əslində etnik toplum olmaqdan daha çox müxtəlif millətlərdən olan qulların dini toplumudur. Ona görə də tarix boyu bugünkü erməni millətini kilsə yönəldib. Onların bütün saxta tarix kitabları kilsələrin hücrələrində keşişlər tərəfindən yazıldığı kimi, milli ideologiyaları da həmişə kilsədə hazırlanıb və həyata keçirilməsinə də kilsə nəzarət edib. Erməni ilə hər hansı tarixi, mədəni, ədəbi, folklor və s. sahələr üzrə qarşılıqlı əlaqədən danışanda məhz bu metodoloji mövqedən yanaşmaq lazımdır. Təəssüf ki, onillər boyu – bütün sovet dönəmində Azərbaycan-erməni ədəbi, hətta folklor əlaqələrindən danışanda araşdırmaçılar bu əlaqələrin sıxlığını, oxşarlığını və tipoloji yaxınlığını iki xalqın qonşuluğunda, bir-birindən yaradıcı şəkildə bəhrələnməsində, hətta «tarixi dostluğunda» görüblər. Halbuki burada heç bir halda qarşılıqlı bəhrələnmədən söhbət gedə bilməz. Bu gün «erməni folkloru» adı ilə dünya ictimaiyyətinə təqdim olunan folklor mətnləri ya bütövlükdə Azərbaycan türkcəsindən bugünkü erməni (hay) dilinə tərcümədir, ya da mətnlərin cüzi dəyişikliklərlə erməniləşdirilmiş (haylaşdırılmış) variantıdır».

Bu, özünü folklorun ən qədim janrlarından olan nağıllarda xüsusilə göstərir: «Ermənilər Azərbaycan nağıllarının erməniləşdirilməsinə onların birbaşa söyləyicilərdən toplanıb, yazıya alınıb, mötəbər məcmuələrdə dərc olunması ilə başlayıblar. Bu, daha çox ermənilərin XIX yüzilin I yarısında Qafqaza kütləvi şəkildə köçürülməsindən az sonra başlayıb, həmin əsrin II yarısında isə böyük vüsət alıb. Maraqlıdır ki, ermənilər köçürüldükləri ərazilərdə yerli Azərbaycan türklərindən eşitdikləri nağılları olduğu kimi mənimsəyir, onların dilindən yazıya alınan mətnlər isə erməni nağılları kimi təqdim olunurdu. Məsələn, 1889-cu ildə Şamaxı qəzasının ermənilərindən toplanmış «Sövdəgər Əhməd», «Saxqa Yusif», «Məlik Məmməd», «Qulu xan» və s. nağıllar, adlarından da göründüyü kimi, sırf Azərbaycan nağıllarıdır və nə qəhrəman, nə süjet, nə də quruluş baxımından onlarda heç bir erməni elementi yoxdur. Bəzən dünən olduğu şəkildə erməni nağılı kimi təqdim olunan bir Azərbaycan-türk nağılı az sonra cüzi əlavə və dəyişikliklərlə yeni bir erməni nağılı kimi dərc olunub. Məsələn, yuxarıda gördüyümüz kimi, SMOMPK-da erməni nağılı kimi dərc olunan «Məlik Məmməd» nağılı cəmi üç il sonra elə həmin məcmuədə «Xır-xır Kosa» adı ilə yeni bir erməni nağılı kimi dərc olunurdu. Çox sonralar isə bu nağılın «Həyat alması», «Qırmızı alma» kimi saxta erməni versiyaları quraşdırılıb, erməni nağılı kimi dərc olunub. Hətta XIX yüzil erməni yazıçısı Q.Ağayan «Məlik Məmməd» nağılı əsasındı «İşıqlı və qaranlıq dünyalar» adlı nağıl-povest də yazıb. Yeri gəlmişkən, «məlik» titulu vaxtilə alban-xristian türk zadəganlarına verilən rəsmi titul olub və bunun bu günkü ermənilərə heç bir aidiyyatı yoxdur. Lakin ermənilər Qafqazdakı bütün xristian türk tarixinə və mədəniyyətinə sahib çıxdıqları kimi, qarşılarına çıxan «Məlik» adlı və ya titullu bütün nağıllara da qeyd-şərtsiz şərik olmağa çalışırlar. Eyni paraleli «Hazaran bülbül» və «Qoçaq Nəzər» erməni nağılları ilə «Hazarandastan bülbülü» və «Hax Nəzər» Azərbaycan nağılları arasında da aparmaq olar. Erməni nağılları arasında həm ad, həm də məzmunca Azərbaycan nağılları ilə eyniyyət təşkil edən çoxlu nağıllar var. Məsələn: «Gül və Sineyvaz», «Ovçu Pirim», «Keçəl Nəzər», «Keçəl Əhməd», Ramazan» və s. və i. a.. Lakin elə nağıllar da çoxdur ki, nəinki məzmunlarına görə Azərbaycan nağılları ilə səsləşir, həm də onların adları Azərbaycan-türk sözlərindən ibarətdir. Məsələn: «Qsrx harami», «Canpolad», «Qəmbər», «Təpəgözün nağılı», «Çöpçü», «Dəmirçi», «Cütçü», «Dünya gözəli», «Mərcan», «Hax və nahax» və s.

«Erməni nağılları» kimi təqdim olunan bir çox mətnlər isə nəinki mövzu və məzmun etibarilə, hətta quruluşuna görə də bir-birinin eynidir. «Bu nağıllar adətən girişlə başlanır. Bu başlanğıcda «biri varmış, biri yoxmuş», sözləri deyilir, arada «az getdi, üz getdi, dərə-təpə-düz getdi» ifadələri işlədilir. Nağılların sonu da eyni şəkildə bitir: «Onlar öz murazlarına çatdılar, siz də öz murazınıza çatın», yaxud «onlar yedilər, içdilər, yerə keçdilər, siz də yeyin, için, yerə keçin, göydən… dənə alma düşdü» (almanın sayı deyilir və sözlə paylanır)». 1950-1960-cı illərdə İrəvanda nəşr olunan çoxcildlik «Erməni xalq nağılları»nı diqqətlə nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, buradakı nağılların böyük bir hissəsinin bugünkü erməni xalqına heç bir aidiyyatı yoxdur. Bu nağıllardakı düşüncə və təfəkkür tipi, mənəviyyat və əxlaq tərzi, obraz və motivlər, coğrafiya və tarixi hadisələr onların Azərbaycan coğrafiyasında və Azərbaycan türkü tərəfindən yaradıldığını təsdiq edir. Sadəcə olaraq, bu istiqamətdə araşdırmaları dərinləşdirmək və həqiqəti ortaya çıxarmaq lazımdır. Ermənilər də başa düşməlidirlər ki, dəyərli nələri varsa, buna görə ilk növbədə Azərbaycan insanına borcludurlar».

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 12 aprel.- S.14.