Şaman həyatı və Azərbaycan etnogenezisi

Azərbaycan miflərinin genezis və evolyusiyasından danışarkən dörd faktoru – rituallar, kultçuluq, totemizm və şamançılığı diqqət mərkəzindən kənarda qoymaq olmaz. Şaman inancında atəşpərəstlikdə olduğu şəkildə zaman və məkan sonsuz göstərilir. Dünyanın və yaradıcı ruhların əbədiliyi ideyası irəli sürülür. Lakin atəşpərəstlikdə şər yer altından çıxıb üst qatda xeyirlə mübarizəyə başlayır; xristian və islam mifologiyasında isə şeytanlar ürəklərinə yol tapıb insanları haqqı tapdamağa məcbur edir və hər iki halda şərin təmsilçiləri ciddi müqavimətlə qarşılaşır, güc üstünlüyü onlar tərəfdə olduğundan dünya tufanı törədilir. Qam-şaman mifoloji strukturlarında şər ruhların öz dəqiq məkanı var, onlar ancaq Yeraltı Ölülər Dünyasında bəd əməllər törədirlər, yerin üst qatında görə bildikləri bəzi işlər (xəstəliklər, quraqlıq və s.) şamanın Baş ruhla əlaqə yaratması nəticəsində aradan qaldırılır. Ümumiyyətlə, qam-şamanlar sonsuzluqla əbədiliyi bir-birindən fərqləndirir, birincinin yaranışlara, ikincinin isə Tanrılara aidliyini vurğulayaraq irəli sürürlər ki, «əbədilik bir-birinin ardınca gələn saysız-hesabsız günlər deməkdir. O, zamanla doğulur, artmaqla və məhv olmaqla şərtlənir, əksinə, sonsuzluq zamanı addımlayıb keçir, eləcə də zamanın meydana gəlməsindən qabaqlar da mövcud idi. Sonsuzluq heç vaxt meydana gəlmədiyi kimi, heç vaxt məhv olmur». Qam-şamanlarda sonsuzluq və əbədiliyin düzgün dərki ölüm, xəstəlik və qocalıq haqqındakı illüziyaları alt-üst edir.

Doğrudur, tədqiqatçıların bir qrupu birini məqbul sayıb, digərini inkar etmək yolunu tutur (xüsusilə totemizmə qarşı çıxırlar, şamanizmi də qəbul etməyənlər tapılır) və birtərəfli mülahizələr irəli sürürlər. R.Özdəkin totemizmlə bağlı verdiyi «türklər heç bir zaman bütlərə, qurdlara, quşlara tapınmamışlar» hökmü və eləcə də şamanizmə qarşı yönələn tezisləri əsassızdır: «Şamanlıq monqol inancıdır. Yaxın sayılacaq bir tarixə qədər əski türk inancının şamanlıq olduğu qəbul edilirdi. Fəqət son zamanlarda türklərdən mərhum İ.Qafəsoğlu, yadellilərdən M.Eliade başda olmaqla bir çox tarixçi qədim türk inancının şamanlıqla əlaqəsi olmadığını sübut etmişlər. Türkcədə din adamına verilən «qam» adı ilə hind-iran köklü bir söz olan «şaman»ın eyni kökdən sanılması, şamanlığın türk inanc arasında sayılması kimi bir yanlışlığa səbəb olmuşdur. Şamanlığın təsiri altında qalan türklər, məsələn, göytürklər onu bir din olmaqdan ziyadə bir sehir, bir cadu kimi qəbul etmişlər».

Yuxarıda M.Eliadenin şamanlığın əski türk inancları sırasında durduğunu təsdiqləyən faktlar gətirdik. Ümumiyyətlə, bu alimin irəli sürdüyü qənaətlər şamanizmin inkarına deyil, dünyanın bütün xalqlarında mövcudluğunun təsdiqinə yönəlmişdir. Sadəcə olaraq bir yerdə bildirir ki, son vaxlaradək şamanizmi mənşəcə ancaq türk-tatarlara xas inanc hesab edirdilər, lakin dünya xalqlarının qədim və müasir təcrübəsi göstərir ki, o cəmiyyətin inkişafının müəyyən mərhələsində bütün etnosların keçdiyi inanc sistemlərindən biridir. İkincisi, nə rus, nə də xarici ölkə alimləri «qam»la «şanman»ı eyni kökdən olduğunu göstərməmişlər, sadəcə olaraq anoloji dini funksiyanı yerinə yetirən şəxslərə türklərdə «qam» deyildiyini vurğulamışlar. R.Özdəkin fikirlərinin tarixi mənbələrə söykənmədiyini aydınlaşdırmaq üçün uzağa getmək lazım gəlmir. Müəllif bir qədər sonra yazdıqları ilə öz əleyhinə çıxır və oxucularını çaş-baş salır. Belə ki, «türklərin ilkin inanc sistemi totemizm və şamanizm deyilsə, bəs onda nədir?» suallarına cavab axtararkən əlacı ona qalır ki, özündən yeni inanc sistemləri icad etsin. «Türkün qızıl kitabı»nda oxuyuruq: «Mövzu üzərində dərin araşdırma aparan tarixçilər türk inanc sistemini üç nöqtədə toplayırlar: təbiət qüvvələrinə inanmaq (Məgər bu totemizm deyilmi?), atalar kultu və göy-tanrı. Qədim türklər bəzi coğrafi yerlərin, məsələn, dağların, uca qayaların, su qaynaqlarının, irmaqların, dənizin, ormanın, dəmir qılıncın və s… gizli qüvvəyə malik olduqlarına, ruh daşıdıqlarına inanırdılar. Onlara görə su, günəş, göy gurlaması və şimşəyin də ruhları vardı. Bu ruhlar kişi və qadın ola bilmirdilər. Kişi tanrıların yanındakı qadın tanrıya, yəni tanrıçıya «Umay» deyirdilər. Ruh daşıyan yer və su qüvvələrinə geniş mənada «Yer-Su»lar (göytürklər «Yer-Sub, uyğurlar «Yer-Suv») deyir və bunları uğurlu sayırdılar. (Bunlar şamanizm deyil?). Bunlar yurd yerləri olduqları üçün də uğurlu hesab edirdilər. Göytürk kitabələrində adı çəkilən İduk, yəni müqəddəs yerlər İduk Ötükən və Tamiq İduk, yəni Tamiq suyunun müqəddəs mənbəyi (qaynağı) sayılır. «Yer-Su»lar inanılan uğurlu varlıqlar, ruhlar idi, amma bunların da heykəlləri, bütləri, məbədləri tikilməzdi».

«Təbiət qüvvələrinə inanmaq» adı altında ayrıca inanc sistemi kimi təqdim edilənlər, əslində totemizm və şamanizmin mifik dünya modelinin komponentləridir. R.Özdəkin misal çəkdiyi «tarixçilər» yalnız bir cəhətə (heykəllər, bütlər, məbədlər tikilməməsinə) görə «Yer-Su»lara və başqalarına yeni görüş sistemi kimi baxırlar. Lakin bir məsələni unudurlar: axı gözə görünməyən və duyulmayan ruhlara hansı ağılla büt, heykəl düzəldilməli idi? R.Özdək nişan verdiyi ikinci (Ata kultu) və üçüncü (Göy tanrı) inanc sistemləri ilə əslində qədim türkləri dünyadan təcrid etməyə, bəşəriyyətin ümumi inkişaf axarından çıxartmağa xidmət edir. Ümumiyyətlə, ilkin baxışları fərdiləşdirmək, yəni hansısa xalqa aid edib, başqalarında yoxluğundan danışmaq elmi tərəqqiyə xidmət edən bütün nəzəriyyələrə ziddir. Totemizm, şamanizm və kultlar bütövlükdə bəşəriyyətin keçdiyi yolun enişli-yoxuşlu tərəfləridir. Müşahidəçilərin yazdığına görə, hazırda Avstraliyada anaxaqanlıqdan (matriarxat) ataxaqanlığa (patriarxat) keçid mərhələsində yaşayan tayfalardan bəziləri totemizmdən uzaqlaşma prosesi gedir, bir qismi bütpərəstliyə, digəri isə şamanizmə meyl göstərir.

Beləliklə, tədqiqatçılar dünyanın əksər bölgələrində yaşayan xalqların dünyagörüşü sistemində şamanizmin mövcudluğunu əsaslandıran dəlillər göstərir, üçqatlı mifik dünya modelini bir-birinə əks hissələrə (müxtəlif dünyalara) ayırır, onlar arasında əlaqə yaradan vasitəni dirək, paya, sütun, ox, nərdivan, dağ, çay, ağac şəklində göstərir və belə qərara alırlar ki, bəzi əlamətlərinə görə üç aləmi birləşdirən konsepsiya mistikliyi ilə bütövlükdə sibir-altay ideologiyası deyildir. Bu ideya eyni dərəcədə dünyanın hər yerində yayılmış və ola bilsin ki, birbaşa göylə bağlanan inanclar əsasında meydana gəlmişdir. Ona görə də bu gün Azərbaycan türklərinin mifoloji görüşlərində başqa xalqlarla müqayisədə təsadüf olunan hər cür yaxınlığı, oxşarlığı Altay türklərindən alınma kimi yozmaq düz deyildir. Birincisi ona görə ki, orada yaşayan tayfaların inkişaf səviyyəsi iki min il ərzində çox aşağı olmuşdur. Və onlar şaman inancları ilə Qərbə yürüşlər etməmişdən çox-çox əvvəllər yunan tarixçiləri Azərbaycanda yerli əhalinin Göy və Günəş tanrısına inandığı barədə tutarlı faktlar göstərmişlər.

Şaman sözünün mənası ruhlara, magiyaya inanan xalqlarda (əsasən şimal xalqlarında) sehrbaz, ovsunçu, cadugər deməkdir. Şamanlar oxumaqla, dəf çalıb-oxumaqla özlərini cuşa gətirərək, guya ruhlarla münasibətə girərək, adamların xəstəliklərini sağaltdıqlarını, onlara uğurlu ov təmin etdiklərinə və s.-yə inandılar. Bu sözdən törəyən «şamanlıq-şamanizm» isə bəzi şimal xalqlarında – Orta Asiya, İndoneziya, Okeaniya, Amerika, Afrika xalqlarında ruhlara, magiyaya sitayiş mənasına gəlirdi. Şaman əfsanələrindən aydın olur ki, şaman olacaq adamı albıslar əmizdirirlər. Bu əmizdirmə ritual-mifoloji səciyyə daşıyır. Bununla şaman yeni status qazanaraq, ruhlarla əlaqə yaradır, qamlıq etdiyi vaxt onları görür, onlarla danışır. Adi insan statusundan şaman statusuna keçmə mərasimində süd içməklə şaman olmağa hazırlaşan adam ruhlar aləminin sirlərinə bələd olur, beləliklə də, yeni mərhələyə qədəm qoyur. Bir sıra şaman əfsanələrində şamanı dağ ruhu əmizdirir (bu obraz çox vaxt qadın kimi təsəvvür olunur və mifoloji ana kompleksinə daxildir), bəzən isə qəflətən peyda olan bir qadın… Şaman folklorundan məlum olur ki, şaman olan hər bir adam özünü ruhların mənəvi oğlu adlandırır.

Tarixi şərtlər bir sıra türk boylarının şamanizmi mənimsəmələrinə səbəb olmuşdur. Amma şamanlığın qədim türklərdə geniş kütlənin əsl inancı ilə bir bağlılığı olmamışdır. Şamanlıq monqol inancıdır. Yaxın sayılacaq bir tarixə qədər əski türk inancının şamanlıq olduğu qəbul edilirdi. Fəqət son zamanlarda tarixçi alimlər – İbrahim Qafəsoğlu, M.Eliadə və başqaları qədim türk inancının şamanlıqla əlaqəsi olmadığını sübut etmişlər.

Mahmud Qaşqarlının «Divan»ında şamanizmlə bağlı sözlər çoxdur. Bunun səbəbini türk alimi Əbdülqadir İnan belə aydınlaşdırır: «Bu əsəri yazan ərəfədə M.Kaşğarlı 1041-ci ildə müsəlman türklərlə Yabaku və Basmıl türkləri arasında baş vermiş müharibədə iştirak edən Türk qazilərini görmüş və onlarla söhbətləşmiş, qazilər haqqındakı dastanlarla tanış olmuş, həmin qazilər ona monqol inacı olan şamanizmdən, ona aid olan kəlmələrdən çox danışmışlar. M.Kaşğarlı müsəlman türklərin əski şamanlıq qalıqlarından olan kəlmələri izah edərkən tam bir şamançı türk kimi danışır. Bəzən, şamançı qalmış inancları ifadə edən kəlmə və terminləri anladarkən «Türklər böylə inanırlar», «Bu inanış çox yayğındır» deməklə kifayətlənir. Maraqlıdır ki, inam anlayışlı şəxs adlarına qədim türkün yaratmış olduğu ümumtürk abidələrində də rast gəlmək olur. Qədim türklər inanılmış, sınaqdan çıxarılmış, etibarlı adamların adının əvvəlinə İnanç leksik vahidini əlavə etmişlər: İnançu Alp, İnançu Bilgə, İnançu Çikşi, İnançu Çor, İnan Uğraç.

Qeyd edək ki, şamanizmə aid xeyli söz qalıqları «Divan»ın onomastik vahidlərinin tərkibində qalmışdır. Bunların bəzilərini nəzərdən keçirək: Kamlançu toponimi. Toponimin ilkin komponentində şaman sözü olan kam/qam öz izini saxlamışdır. M.Kaşğarlı «Divan»ın 3-cü cildində bu toponimin «kam» hissəsinin kahin, şaman mənasında işləndiyi qeyd edir və belə bir izah verir: Kamlançı = İki Öküze yakın iki küçük kasaba adı. Amma böyük türkoloq həmin toponimin bütövlükdə mənasını açmır. Bizə görə, Kamlançı – toponimi şamanların, kahinlərin adət-ənənə, mərasim və ayinlərinin icra etdiyi yer anlamında başa düşülməlidir.

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 20 aprel.- S.15.