Güney Azərbaycan
tarixinin araşdırıcıları
Səməd Sərdariniyanın
əsərləri tariximizi təhrif edənlərə,
dilimizi dananlara elmi baxımdan əsaslandırılmış,
tutarlı cavablardır
İkiyə bölünmüş Azərbaycanın
tarixinin araşdırılması
çağımızın ən gərəkli işlərindən
biridir. Bu yazımızda əslən Güney Azərbaycandan olan
iki tarixçimiz
haqqında, onların millət, Yurd təəssübkeşliyi
haqqında danışacağıq.
Doktor Səməd Sərdariniya
haqqında şübhəsiz, oxucularımız eşitməmiş deyillər. O,
yazıçı, tarixçi olub. 1940-cı ildə Təbrizin Əmirəqiz
məhəlləsində anadan olub. Orta təhsilini başa vurduqdan sonra əvvəlcə Təbriz Universitetinin tarix, sonra isə Tehran Universitetinin hüquq
fakültəsini bitirib. Tehran
televiziyasında, Təbriz radiosunda
çalışıb. Onun
yaradıcılığının çiçəklənməsində
«Varlıq» dərgisindəki fəaliyyətinin mühüm rolu olub. Həmin dərginin fəal yazarlarından
olan Səməd Sərdariniyanın məqalələri
xalqımızın tarixini təhrif edənlərə,
dilimizi dananlara elmi baxımdan əsaslandırılmış,
tutarlı cavablar olub.
Səməd Sərdariniya bir-birinin
ardınca dəyərli kitablar yazdı.
«Azərbaycan
Məşrutə dönəmində», «Azərbaycanın məşhurları»
(2 cilddə), «İrəvan müsəlmanların
yaşadığı vilayət olmuşdur»,
«Təbriz — birincilər şəhəri», «Təbriz — İranda çap sənətinin
beşiyi», «Arazın hər iki tayında müsəlmanların
soyqırımı», «Molla Nəsrəddin
Təbrizdə», «Məşrutə
dönəmində Azərbaycan qəzetləri», «Təbriz Tənbəki
üsyanı illərində», «Əli Müsyo»,
«Azərbaycan teatrının tarixi»,
«Bağır xan Salari-Milli»,
«Qarabağ müharibəsi», «Qarabağ tarixin
gedişində» və s.
Səməd
Sərdariniya Güney Azərbaycanda
tariximizə yeni baxış təqdim edən,
onu təhriflərdən, qərəzlərdən
təmizləyib elmi təməl üzərində
qurmağa çalışan tarixçilər
nəslinin görkəmli nümayəndəsi idi. Araşdırmalarında
daim Azərbaycana bütöv,
vahid baxırdı. 2006-cı ildə alimin «Arazın hər iki
tayında müsəlmanların soyqırımı» adlı dəyərli
əsəri AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu
Elmi Şurasının qərarı ilə
«Elm» nəşriyyatı tərəfindən
(farscadan tərcümə edəni Atilla Maralanlı, elmi redaktoru Əkrəm Rəhimli)
nəşr edilmiş və böyük maraqla
qarşılanmışdı. Tanınmış tarixçi Əkrəm Rəhimli onun yaradıcılığını yüksək
dəyərləndirir: «Səməd Sərdariniyanın
yaradıcılığı hələ bundan
sonra daha ciddi şəkildə araşdırılacaq».
Yaxşı
yadımdadır, professor Seyidağa
Onulllahi ilə bir
neçə dəfə söhbətləşmişdim: həlim,
astagəl, həm də inadlı, inamlı səsi vardı. Öz sahəsinin bilicisi idi. Azərbaycan tarixinə, mədəniyyətinə,
dövlətçiliyinə münasibətdə hədsiz məsuliyyətli,
ciddi sayğılı idi.
Alim yaradıcılığının mənasını
Azərbaycana ardıcıl, tükənməyən sevgidə
görürdü. Onun
yaradıcılığında,
çıxışlarında Güney Azərbaycan
məsələsi həmişə xüsusi
yer tuturdu. Seyidağa Onullahi kimi araşdırmaçıların əməlləri
öyrənilməli, sabahımız üçün
yaşarı olanlar təzə
ömürlərin, aqibətlərin yaradılmasına,
yaşadılmasına yönəldilməlidir.
Araşdırmaçının
radioda Güney Azərbaycan
mövzusunda ardıcıl
çıxışları bu gün də güneyli-quzeyli
soydaşlarımızın yaxşı yadımdadır: dinləyicini
daim düşünməyə məcbur
edən çıxışları
soydaşlarımızın Vətən təəssübkeşliyinin
yaranmasında əhəmiyyətli rol oynamışdı. Təəssüf
ki, milli, xəlqi
yöndə iş görən
insanları daim xatırlamaq, onların əməllərinə
sahib durmaq ənənəmiz
hələ istənilən səviyyədə
formalaşmayıb.
Ömrünün son illərində
BDU-nun «Azərbaycanın qədim və orta əsrlər tarixi (təbiət
elmləri üzrə)» kafedrasının müdiri
işləyirdi. Ömrü boyu çox acılar
dadmışdı. O, Güney Azərbaycan
uğrunda mübarizəyə çox ciddi
yanaşırdı: anlayırdı ki, bu, beşgünlük mübarizə deyil.
Seyidağa Onullahi 1925-ci
ildə Güney Azərbaycanın Astara şəhərində anadan
olmuş, orada fars dilində orta məktəbi
bitirmişdi. 1945-46-cı illərdə
Güneydəki demokratik hərəkatda
(silahlı üsyanda) iştirak
etmiş, Astarada şəhər
siyasi idarəsinin rəisi işləmişdi. Güney Azərbaycanda Pişəvəri hərəkatının
faciəli süqutu zamanı Sovet Azərbaycanına gəlmiş, Zərdabi
adına Pedaqoji İnstitutun
tarix fakültəsini bitirmiş,
6 il Ağstafada dərs
hissə müdiri, direktor
vəzifələrində çalışmışdı. Uzun müddət EA-nın Tarix
İnstitutunun «Orta
əsrlər şöbəsi»ndə işləmişdi. «Təbriz
şəhərinin tarixi» (1983), «İran fəhlələrinin tətil hərəkatı:
1951-1953-cü illər» (1963), «Övliya
Çələbi», «Gəncənin tarixi»,
«Azərbaycan tarixi», eləcə də
AMEA-nın çoxcildli «Azərbaycan tarixi» kitablarının müəlliflərindən
biri idi. Onun «Erməni millətçiləri və İran» kitabı Londonda və
Bakıda çap olunmuşdu.
Fars, ərəb, fransız, rus, türk dillərini bilirdi. Orta yüzil
qaynaqlarını araşdıraraq nəşr etdirmişdi.
Onunla olan söhbətlərim
artıq xatirəyə dönüb:
«Ağlım kəsəndən həyatım Vətənimlə
sıx şəkildə bağlı, milli
hissim həmişə qüvvətli olub. Cavanlıqdan İrandakı ağır vəziyyəti
gördüm, bütün
daxili aləmimlə mübarizəyə
atıldım. Gördüm ki, insan mal-qarasıyla bir yerdə yaşayır. Ərdəbilin kəndlərində
bu vəziyyəti görəndən sonra öz-özümə sual
verdim ki, axı bu xalq niyə belə
gündə yaşamalıdır? Mən özüm
orta məktəbi fars
dilində qurtarmışam. Orada Azərbaycan
dilində təhsil, məktəb yoxdur.
Xalqımın azadlığı uğrunda
həm silahla, həm də ki, qələmlə ömrüm
boyu vuruşmuşam.
Məqsəd odur ki, Güney Azərbaycanda milli
şüur artsın,
soydaşlarımız haqlarını müdafiə etsinlər.
Güney mövzusu
ömrümdən, yaradıcılığımdan hər an keçir. Şovinist farslar azərbaycanlılara
barmaqarası baxırlar. Kərəcdə (Tehran
yaxınlığındadır) artist səhnədə
dilimizi məsxərəyə qoymuşdu. Onda azərbaycanlıların
biri həmin artistdən hiddətlə soruşmuşdu ki, sən
nə üçün mənim dilimi məsxərəyə qoymaqla
tamaşaçıları güldürmək istəyirsən?
Güney Azərbaycandakı milyonlarla soydaşımızın çoxu İrana səpələnib.
Baxımsızlıq ucbatından soydaşlarımız məcbur
olur Tehran, Kərəc,
İsfahan, Fars və başqa ərazilərə
köçsünlər. Nəticədə onlar assimilyasiya olunmaq — farslaşmaq təhlükəsiylə üzləşirlər.
Bizim güney azərbaycanlılar
fəxr edirlər ki, Tehranın bazarı,
iqtisadiyyatı azərbaycanlıların əlindədir. Ancaq daha bilmirlər ki, uşaqları farslaşır: ata-ana azərbaycanlı, amma
uşaq Azərbaycan türkcəsini bilmir. Əgər öz
xalqını, millətini sevirsənsə, bu,
başqa şeydir. Adam öz anasını
sevməsə, başqasının anasına ən azı
hörmət edə bilməz. Vətənə münasibət
də elədir. İnsan gərək ilk növbədə millətinin taleyi, azadlığıyla maraqlansın. Öz hüquqlarını müdafiə edəndə
deyirlər millətçisən. Millətçilik pis təqdim olunur, amma millətçilik pis deyil. Yoxsa fars
kimi deyəsən ki, biz ən yüksək millətik. Sonuncu kitabımda bir fikri sitat gətirmişəm
(«Erməni millətçiləri və İran»
kitabını nəzərdə tuturdu — red.). Erməni müəllifi yazır ki, bizlərlə farslar bir mədəniyyət beşiyində böyümüşük, türklər isə
yolkəsən, oğru,
çapqındır. Bax, bu,
şovinizmdir. Hazırda Güney
Azərbaycanda da ziyalılar artıq milli şüurca inkişaf edirlər. 1980-ci ildə Təbrizdə
oldum. Təbriz Universitetinin
müəllimləri xahiş etdi ki, bizə soykökümüz haqqında
danışın. Hətta professorlar belə
öz soykökünü
bilmirdi. Fars şovinizmi qoymayıb ki,
azərbaycanlıların soykökləri haqqında məlumatı
olsun. Bizim yüksək
mədəniyyət tariximiz var. Bizim Şumer
— qədim türk mədəniyyəti görün haralara gedib çıxır? Şumer
dilində 500-ə qədər Azərbaycan-türk sözü tapılıb ki,
indi də o sözləri
işlədirik. Biz özümüzdən ayrılmışıq, ona görə ki, Sasanilər
hakimiyyətə gələndən sonra o dövrə qədərki türkcə
kitabların hamısını, o cümlədən
də qədim əlyazmalarımızı yandırdılar. İddia etdilər ki, ancaq ariya mədəniyyəti
var, Sasanilər də ariya irqinə mənsubdurlar. Farsdan
qabaq indiki
İranın ərazisində türklər olub.
«Cami-ət-təvarix» əsərində yazılır ki, türklərin 5 min il tarixi var.
Təəssüf ki, onların qədim
dövrə aid yazıları
bugünümüə gəlib çıxmayıb. Bizdə
«Dədə Qorqud»un
1300 illiyini qeyd etdilər;
bu, düz deyil. Bəzi boylar var ki, miladdan
çox qədimə gedir».
S.Onullahi «İran əvvəllər
«Pers» adlanıb» deyirdi:
«Sonralar 1933-cü ildə Rza
şah fərman verdi ki, «İran» adlansın. Orta əsrlərdə «İran»
yazılmırdı «Məmaliki-məhrusə» («qorunan ölkə») yazılırdı. İranda Fars əyaləti
var, Xorasan, Gilan, Mazandaran, Xuzistan var: bunlar
ayrı-ayrı əyalətlər olub, «İran» adlanırdı. İndi
də Fars əyalətində
qaşqaylar-türkdillilər yaşayır. Dillərini,
adət-ənənələrini də saxlayıblar.» O, həmişə
türkün biri-birini
sevməməsini fəlakət sayırdı, «Manna,
Midiya, Şirvanşahlar…
Bu dövlətlər həmişə hücumlara məruz qalıblar və ya daxildən süquta
uğrayıblar. Bizdə birlik
olmayıb. Məsələn, Şah
İsmayılla Sultan Səlim döyüşürdü. Əgər bu iki türk
birləşsəydi, Avropaya qədər gedib çıxacaqdı. Türk
türklə vuruşub, həmişə
də onları avropalılar qızışdırıb. Tarixən
bizdə elə olub: bizi
biri-birimizə qarşı qoya biliblər.
Gərək heç kəs bizə təsir
eləyə bilməsin.»
Güney Azərbaycanda üç
dəfə olan inqilabların heç birində qələbəni qoruyub saxlaya bilməməyimizin
səbəbini daxili parçalanmada
görən S.Onullahi deyirdi:
«1920-ci il aprelin 7-də
Xiyabani hakimiyyəti ələ aldı,
sentyabrın 14-də öldürüldü.
Həmin adamlar ki, Xiyabani tribunadan nitq söyləyəndə əl çalırdılar, o,
öldürülüb dəfn edilməyə
aparılanda yenə də əl çalırdılar. Hə
qədər ki, bizdə milli
şüur yüksək səviyyəyə
qalxmayıb, yaranan bütün
hərəkatların məğlub olmaq təhlükəsi
var. Milli şüur o səviyyədə
olmalıdır ki, şəxsi mənafeyini
kənara qoymalı, milli mənafeyi
yüksək tutmalısan».
Uğur
Xalq Cəbhəsi.-
2012.- 2 avqust.- S.14.