Ədəbi publisistika ve esse janrı
Yaradıcı olmazdan əvvəl, hər bir insan
cəmiyyətin üzvüdür,
vətəndaşdır. Cəmiyyətin həyatına, ictimai-siyasi,
sosial-mədəni, mənəvi
mühitin bu və ya digər
məqamlarına münasibət
bildirmək yalnız cəmiyyət üzvünün
haqqı deyil, insanın özünüifadə
ehtiyacının təzahürüdür.
İnsanın təbiəti ilə
birgə yaranan bu hissi bir
qədər də Sözün hökm etmək təbiəti gücləndirir. Bu da həqiqətdir ki, hər kəs
bu ehtiyacını, hətta öz imkanları çərçivəsində,
ifadə etmək iqtidarında olmur. Yaradıcı insanın, cəmiyyətin
ən müxtəlif təbəqələri tərəfindən
istedadı və nüfuzu təsdiq və qəbul olunmuş ziyalının sözünün, fikrinin,
mövqeyinin əksəriyyətin
rəyi kimi qəbul edilməsi ictimai düşüncədə
lokomotiv kimi düşünülməsi də
buradan qaynaqlanır.
İstər bədii olsun, istər elmi, siyasi, bütövlükdə
ən müxtəlif baxışları, prinsipləri
əks etdirən publisistika təkcə demokratiyanın göstəricisi
deyil, həm də fərdin yaradıcı təfəkkürünü
cəmiyyətin inkişafına,
ictimai şüura təkan verən amillər sırasına çıxarır. Bu yöndən
yanaşılarsa, istənilən
yaradıcı insanın,
sənətkarın publisistikası
daha çox onun vətəndaş mövqeyini qabardır və cəmiyyətin, ictimai münasibətlərin
elə mərhələləri
olur ki, ziyalının sözü
aparıcı mövqeyə
keçir, publisistika
— ictimai-siyasi həyat
məsələlərini işıqlandıran
ədəbiyyat növü
— yaradıcılıq anlayışından
qabaqda durur. İnqilablar,
müharibələr, azadlıq
mübarizəsi dövründə
Sözün gücü,
təsir qüvvəsi
səfərbər olunur.
Publisistikanın tarixi başlanğıcı
antik dövrün natiqlik sənətinə,
təşəkkülü isə tarixin adlı mərhələlərinə
(məsələn, intibah,
maarifçilik və
s.) bağlanır. Tarixi təkamülün
amplitud zənginliyi və fəallığı
ilə yadda qalan iyirminci yüzil də publisistikanın cəmiyyətdə
yerini və gücünü birmənalı
şəkildə etiraf
və təsdiq edib. Azərbaycan publisistikası necə?
Mirzə
Fətəli Axundzadənin
adı ilə bağlı olan Azərbaycan publisistikası
(siyasi publisistikanın
dəyərli nümunələrindən
olan «Kəmalüddövlə
məktubları»nı
xatırlamaq kifayətdir)
sonrakı dövrlərdə
Azərbaycan tarixində
bir çox şərəfli səhifələr
və adlarla zəngin irs formalaşdırıb. XX əsrin
əvvəllərində yaranan
və ictimai-bədii fikir tariximizdə çox mühüm mərhələ olan iki ədəbi məktəb və ictimai cərəyanın adını çəkmək
yetər ki, bu irsin həqiqi
dəyərini ifadə
edə bilsin: Füyuzat və Molla Nəsrəddin.
Eyni məqsədə ayrı yollarla gedən bu iki Düşüncə
Tərzi dövlətçiliyin
siyasi əsaslarına
möhtəşəm sütun
ola bildi.
Biri Türkiyədə,
biri Azərbaycanda.
Onları
ayıran dəyərləri
onları birləşdirən
dəyərlərə qarşı
qoyan siyasətin millətin taleyinə vurduğu zərbənin acı nəticələrindən
danışmaqdansa, «qütbləri»
yaxınlaşdırmaqla, milli
düşüncənin sağlam
təfəkkürdən güc
alan birliyə
nail olmasına çalışmaq
da bu günün
publisistikasının adınadır.
Hərdən bədgüman
və bir qədər ağrılı
suallar da yaranır: məhz o zaman bu təhlükəni
vaxtında «görüb
xəbərdar etmək»
müdrikliyi olmayıb
publisistikanın, yoxsa
səsinin eşidilməyəcəyi
inamsızlığı? Qoy bunun
cavabını tarixi reallıqları qiymətləndirməkdə
səriştəsizliyin (və
haqqın!) ayağına
yazaraq, gözləməyək.
Ən azından, bu sükut bizə
Əlibəy Hüseynzadə,
Əhməd bəy Ağayev, Ömər Faiq Nemanzadə, Mirzə Cəlil, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Məhəmmədəmin
Rəsulzadə, bir qədər uzaqda Həsən bəy Zərdabi… adlarını söyləyəcək və
Azərbaycan publisistikasının
mübarək simalarının
xidmətlərinin hələ
də müqayisənin
fövqündə durduğunu
etiraf etməli olacağıq.
Sonra isə… «öz
içində eşələnmə»
dövrünü yaşamış
publisistikamızın kəskin,
mübariz ruhlu ovqatından uzaq, dişsiz və liberal dövrü gəlir. Məhz bu dövr
ədəbiyyatın və
jurnalistikanın ortaq janrı hesab olunan publisistikanın hər iki cəbhədə
eyni ağrını
— altda un, üstdə kəpək ola bilməmək, başqa sözlə, doğmalar arasında ögeylik ağrısını
yaşamasına səbəb
oldu… Ədəbiyyatın və jurnalistikanın
sərhəd-keçid məntəqəsində
qəbul olunan publisistika, əslində, ədəbiyyatın ərazisindədir.
Bir qədər qabağa gedib, başqa bir cəhəti də vurğulamaq mümkündür ki, XX əsrin II yarısından
formalaşmağa başlasa
da, Azərbaycanda yeni olan komparativistikanın
— humanitar elmlərin qarşılıqlı əlaqəsini
öyrənən (bura
qohum növ və janrları da daxil etmək
olmazmı?) elmin tədqiqat istiqamətinə
publisistikanın daxil edilməsi üçün
kifayət qədər
əsas var və yazıçı publisistikası fərqli yanaşma və ənənəvi münasibətə
yeni baxış üçün açıqdır.
Esse bu mənada publisistikanın mahiyyətini,
onun «vətəndaş
hüququnu» daha yaxşı ifadə edir.
Yaradıcı insanın özünüifadəsi,
yaradıcı «mən»in
uğurlu və birbaşa realizəsi baxımından essenin mobil imkanları bu janrı şəxsiyyətin
ifadə forması kimi təqdim edir. Daha çox müəllifin
şəxsiyyətini və
yaradıcı temperamentini
ifadə etməkdə
söz sənətinin
bütün imkanları
onda asanlıqla səfərbər olunur.
Ədəbiyyata esse XVI əsrin sonlarında Mişel Montenin «Esselər»i ilə gəlib. Ədəbi tənqidi
essenin atası adlandırılmaq D.Draydenin
payına düşüb.
İngilis ədəbiyyatında
bu janr adına görə Frensis Bekona borcludur. Onun esseləri janrın
xarakter xüsusiyyətlərini
— yığcamlıq, aydın
dil, müdrik ağıl, dəqiqlik — yada salır və siyasətçi-alim
üçün yüksək
keyfiyyət hesab olunur. Onun esselərinin başlıca
uğurunu da məhz bunlar təyin edir. Esseist sözünü 1609-cu ildə
ingilis şairi və dramaturqu Ben Conson işlədib. Bəzi mənbələrdə «Esse
formasında bəzi mülahizələr»in müəllifi,
şair-metafizik A.Kouli
İngiltərənin ilk esseisti
kimi təqdim olunur. Con Milton məşhur
«Areopagitika» (1644) əsəri
ilə (söz və mətbuat azadlığı ilə bağlı İngiltərə
parlamentinə müraciət)
müəllifin hiss və
təəssüratlarının üstünlük təşkil
etdiyi esseyə yeni çalar — ciddi və sərt
ton gətirdi.
Esseistikanın inkişafında «çiçəklənmə
dövrü» XX əsrə
aiddir. Dünyanın görkəmli filosof
və yazıçıları
bu janrın parlaq nümunələrini
yaradırdılar. R.Rollan, B.Şou,
C.Oruell, T.Mann, A.Morua, J.P.Sartrın esseləri ictimai-fəlsəfi
fikirdə və bu sənətkarların yaradıcılığında maraqlı səhifələrdir.
Bu esselər təsnifat,
dünya vətəndaşı,
dünyanın dərkini
insanın öz içindən keçirən
«Mən nə bilirəm?» sualına
cavab axtarışları
baxımından zəngin
bir xəzinəni yada salır. Mövzu,
forma, həcmcə fərqli
10 esse məcmuəsi nəşr etdirmiş Xorxe Luis Borxesin esseistikası xüsusilə
seçilir. Budda, İsa
Məsih, Həzrəti
Məhəmməd, Homer, Vergili,
Aristotel, Servantes, Rable, Şekspir, Uitmen, Flober… — Borxes esselərinin personajlarıdır. Şərq fəlsəfəsi
və ədəbiyyatının
bilicisi. Konfutsi, Fərabi, İbn-Sina, Xəyyam, Rumidən yazanda Borxesi məhz belə adlandırmaq mümkündür.
Əslində, Borxes esselərinin
qəhrəmanları insanlar
yox, Söz və Fikirdir.
Esse məhz
yaradıcılıqdan yaradıcılıq
doğurur və bu nəticə Borxesin «Dante haqqında doqquz esse» əsərində
daha qətiləşir. Mühazirə şəklində tərtib
olunmuş bu esselərin hər biri Dante yaradıcılığında
başqa bir Danteni öyrənir.
Beatriçin son təbəssümü
ilə bağlı qeydlərində yazdığı
kimi, «… Beatriç
Dante üçün nəhayətsiz
dərəcədə çox
şey idi, Dante isə onun üçün
— çox az,
bəlkə də, heç nə… Görünür, «nəğmələrdəki»
əsl faciəni heç kəs duymur,..
şübhəsiz, bunların mahiyyətindəki
fəcilik daha çox Danteyə aiddir, poemanın qəhrəmanı Danteyə
yox, müəllif Danteyə… «.
Borxes esselərini
təsnif etmək çətindir. Onun üçün yaşadığı, mövcud
dünya yox, yalnız özünün
gördüyü dünya
var, ehkamlar, nəzəriyyələr bu
esseistə yaddır.
Yaradıcı fantaziya ona məhz bu müstəsnalığı
bəxş edib.
Bu fantaziya dünyanı
və insanı başqa, adi olmayan ölçülərlə
təqdim edir.
Oktay
Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 18 dekabr.- S.15.