Həqiqət aşiqi Yunis İmrə
Onun
yaradıcılığında həyat eşqi,
yaşamağa, yaratmağa meyl güclüdür
Türk xalqlarının görkəmli sənətkarlarından biri Yunis İmrədir. İlahi eşqi tərənnüm edən ədəbiyyatın ilk gözəl nümunələrini Yunis İmrə yaradıb. O, bütün türk ellərini demək olar, gəzib, ilahi eşqi və insana məhəbbəti təbliğ edən şeirlərilə tanınıb. Yunis İmrə sənətindən, onun sənətkarlıq qüdrətindən uzun illər boyu ondan sonra gələn sənətkarlar, aşıqlar çox şeylər öyrəniblər. Yunis İmrə öz əsərlərində ilahi eşqi tərənnüm edir və bu eşq, məhəbbət insana, təbiətə, vətənin gözəlliklərinə olan eşq və məhəbbətdə birləşir. Sufi şair ətrafında baş verən həyat hadisələrində, Tanrının yaratdığı hər şeydə – Günəşdə, Ayda, ulduzda, güldə, çiçəkdə, quşların avazında bir gözəllik görür və bu gözəlliklərə vurğunluğunu poetik dillə vəsf edir.
Sufi təlimini yaradıcılığında yaşadan, sufizm ideyalarının tərənnümçüsü olan Yunis İmrə həyatın varlığında Tanrının varlığını qəbul edir. Yunis İmrə yaradıcılığı zəngin bir yaradıcılıq olub, türk-Azərbaycan şeirinin inkişafında misilsiz rol oynayıb. Onun ədəbi irsi yüzillər keçməsinə baxmayaraq həmişə, hər zaman sevilib, könülləri oxşayıb. Yunis İmrənin hər şeiri, hər misrası qiymətli, zəngin məna dolğunluğuna malikdir. Onun heca vəznində yazıb-yaratdığı qoşmaları, gəraylıları, təcnisləri ayrı-ayrılıqda qiymətli sənət nümunələridir. Bu qoşmalar, gəraylılar hər biri bir ustadnamə, dərin məzmunlu məhəbbət dastanlarıdır. Onun əsərləri istər forma, istərsə də məzmun baxımından insan ağlının, zəkasının hüdudlarına sığmayan, ürəkləri ehtizaza gətirən sənət əsərləridir:
Məni məndə demə, məndə deyiləm,
Bir mən vardır məndə məndən içəri.
Süleyman
quş dili bilir, dedilər,
Süleyman var, Süleymandan içəri.
Yunis İmrənin hər kəlməsi, hər
misrası fəlsəfədir. Hər misrası bir dəryadır,
onun dərinliklərinə baş vuran bu dəryadan nadir incilər
tapıb üzə çıxarır. Bu,
özü elə bir sənət dəryasıdır ki, onu
insan ağlı, zəkası, insan istedadı yaradıb.
Saz və söz sənətinin mükəmməl
ustadı olan şair şifahi aşıq poeziyasının
bütün incəliklərinə dərindən bələd
olan sənətkar idi. Molla Qasım kimi Yunis İmrə
Azərbaycan aşıq poeziyasının inkişafında
mühüm rol oynayıb, Nizami Xəlilovun dediyi kimi: «Tədqiqatçıların
sırf Azərbaycan dili ləhcəsində yazdığı
qənaətində olduqları Yunis İmrə eyni zamanda Azərbaycan
aşıq şeirinin yüksəlməsində, milli
aşıq poeziyası ənənələrinin formalaşmasında
öncül və aparıcı mövqeyə malik olub».
Türk dünyasının qüdrətli sənətkarının
zəngin yaradıcılığının aşıq
poeziyamızın inkişafında oynadığı
mühüm rol ondan sonra gələn və bu dövrdə
yaşayıb, yazıb-yaradan aşıq sənətkarlarımızın
yaradıcılığında aydın görünür. Yunis İmrə
aşıq şeiri tərzində yazıb-yaradıb,
aşıqlıq sənətinə dərindən bələd
olub, öz əsərlərini sazda çalıb oxuyub. Onun əsərlərində ilahi eşq tərənnüm
olunur. Əsərlərində eyni zamanda
insan sevgisi, sadə xalqa məhəbbət, gördüyü
haqsızlıqlara qarşı şikayət, tərkidünyalığa
qarşı etiraz motivləri güclüdür.
Yunis İmrə yaradıcılığı bir daha bizə
bunu deməyə əsas verir ki, başqa şifahi folklor
nümunələri kimi aşıq poeziyası da
çox-çox qədimlərdə təşəkkül
tapıb, inkişaf edib. H.Araslı yazırdı: «Ən qədim aşıq
şeiri nümunələrini XI yüzilin yadigarlarında
görürük. Bir çox ölkələri
gəzib türk tayfalarının lüğətini
yazmağa çalışan və nəhayət,
«Divani-lüğət-it türk» adlı məşhur əsərini
1077-ci ildə Bağdadda bitirən Qaşğarlı Mahmud
öz kitabında Azərbaycan xalqının etnik tərkibinə
daxil olan oğuz, türkmən və qıpçaqların
şifahi və yazılı ədəbiyyatlarından da
nümunələr yazıb. Bu nümunələr
içərisində qoşma, qoşqu adlanan şeirlər qədim
ozan şerimizin nümunələridir».
Yunis İmrə məhz o qədim ozan şerimizin
yetişdirdiyi kamil sənətkar, aşıq-ozan olub, zəmanəsinin
və sonrakı dövrlərdəki aşıq
poeziyasının inkişafında mühüm rol
oynamış şəxsiyyətdir. Bəlkə də XIII
yüzilə qədərki dövrlərdə onlarla el
aşıqları, ozanları olub, ancaq onların əsərləri
əlimizə gəlib çatmayıb. Yunis
İmrə yaratdığı əsərləri ilə zəmanəmizə
qədər gəlib çatıb, özündən
sonrakı aşıq poeziyasının heca vəznində
yazılan gözəl əsərləri ilə bu sənətin
inkişafında dərin izlər buraxıb. Yunis İmrə yaradıcılığında həyat
eşqi, yaşamağa, yaratmağa meyl güclüdür.
Onun şeirlərində canlı bir lirika var. O, xalqına, vətəninə
bağlı sənətkardır:
Yunis deyər:
el quluyam,
Elim varsa,
mən uluyam!
Ərənlərin
haqq yoluyam,
Xalq ucaldar tutduğunu.
Əsərlərindəki
xəlqilik Yunis İmrəni sevdirir, şeirlərindəki
müasirlik şairin yaşadığı dövrdən
yüzillər keçsə də, təravətini
saxlayıb: «Elim varsa, mən uluyam» misrasında sənətkar
elinin cəfakeşi olmasıyla fəxr edir, çünki
«qulu» olduğu vətən onun əbədiliyini, ululuğunu təmin
edir. Vətənin, torpağın
qayğıları ilə yaşayan, onun istək və arzularını,
qəmini, sevincini onunla bölüşən sənətkarı
xalq ucaldar, yüksəkliklərə qaldırar, sənətinə,
sənətkarlıq məharətinə qiymət verər,
hörmət-izzət sahibi edər.
Yunis
İmrə bir el aşığı, sənətkarı kimi
xalqına, millətinə, gənc nəslə gözəl, əvəzsiz
nəsihətlərini verir, onları ağıllı, vətəninin
sevməyə, xalqına, millətinə, onun kasıbına,
xəstəsinə qayğı ilə yanaşmağı
tövsiyə edir, pis əməllərdən uzaq olmağa
çağırır. Eyni zamanda xalq qarşısında
öz əməllərinin məsuliyyətini daha dərindən
duyur:
Yanlarıma
qona əlim
Söz
söyləməz ola dilim,
Qarşıma
gələ əməlim
Neyləmişəm, görəm bir gün.
«Beş qarış bezdəndir donum»- deyən şair bu
dünyada öz yaxşı əməlləri ilə ad qoyub
getməyi, dünyanın hər varından, dövlətindən
üstün tutur. Çünki bilir, bu dünyanı tərk edib gedəndə,
o var-dövlətdən ona ancaq beş metr
bez düşəcək. Özündən sonra
bu dünyada qoyub getdiyi yaxşı əməlləri qalacaq.
Yunis İmrə yaradıcılığında xalq ədəbiyyatıyla
möhkəm tellərlə bağlıdır. Onun əsərlərində
insan sevgisi Tanrı sevgisiylə birləşir. Ulu ozanın gözündə insan qəlbini almaq,
könülləri sevindirmək bir Kəbə yapmaq qədər
qiymətlidir, savabdır. Ona görə də
şeirlərində insanları bir-birini sevməyə,
bir-birinin qayğısını yüngülləşdirməyə
çağırır, ancaq humanist prinsipləri qoruyub
saxlamağı tərənnüm edir. Ustadın fikrincə,
qəlbində Allah sevgisi olan insani sevgini də yüksək
tutmalıdır:
Bir yol
könül yıxar olsan
Bu qıldığın namaz deyil.
Yetmiş
iki millət gələ
Əlin-üzün yumaz deyil.
Bircə
könül yapdın isə,
Əl-ətəyin
tutdun isə,
Bir yol
xeyir etdin isə,
Lap mində
birsə, az deyil!
Şair
insanları dünyanın zövq-səfasına uymamağa,
böyük qayğılarla yaşamağa, insan sevgisindən
zövq almağa, könüllərdə öz işiylə,
əməliylə qalmağa, insanlığa xidmət etməyə
çağırır:
Çalış
qazan, ye, yedir,
Bir könül ələ gətir.
Yüz Kəbədən
yeyrəkdir,
Bir könül ziyarəti.
Yunis İmrənin poeziyası humanist poeziyadır. O, öz humanist
duyğularını verərkən, fikir və
duyğularını tərənnüm edərkən mifik
obrazlardan, dini rəvayətlərdən, müqəddəs
kitablardan, folklor obrazlarından, motivlərindən, əfsanə
qəhrəmanlarıyla bağlı mövzulardan, süjetlərdən
yararlanıb. Yunis İmrə paklığı,
saflığı onun məhəbbət mövzulu şeirlərində
tamamilə açılır. Dosta
könül verən aşıq İmrə eşq oduna
yanmaqdan, qanlı göz yaşı axıtmaqdan, eşq odunda
yanıb kül olmaqdan, onun rənginə boyanmaqdan qorxmur.
Bu şeirdə şair bir haqq
aşığıdır. Özünü
«məhəbbət bəhrinin qəvvası» bilir.
Şairin nəzərində eşq varsa və belə bir
qüvvəylə sevə bilirsə, ölməzdir:
Dilərəm
fəzlindən ayrılmayasan,
Xocam, səndən özgə sevməzəm artıq.
Söylə,
Yunus, bunu aşiq dilindən
Əgər aşiq isəm, ölməzəm artıq.
Yunis Əmrə dostluğu, dostluqda sədaqəti haqq
tutur. Bu misralarda dostluqda sədaqət simvoluna
çevrilir. Aşıq bildirir ki, adi
gözlə baxmaqla insan daxilində onun ikinci bir dünyası
olan mənəvi dünyanı görmək mümkün
deyil. Bunun üçün insanın
ağlı, zəkası, idrakı, duyum qüdrəti, insan
qayğısı, insan sevgisini, kədərini, insan arzu-istəyini,
könül yanğısını duymaq qüdrəti
olmalıdır. Həmişə qəlbinin dərinliyində
insanı haqqa, ədalətə, düzlüyə,
saflığa çağıran, onu haqsızlıqdan
qorumağa çalışan «mən»indəki «mən»in
ülviliyinin nurunda yeriyən aşıq insanlarda bu həqiqəti
görmək istəyir. Həqiqət aşığın
amalıdır və o, bu həqiqəti gəzir:
Şəriət,
təriqət yoldur gedənə,
Həqiqət meyvəsi ondan içəri.
Bu həqiqət nə təriqətlərdəndir, nə
də insanın ideyalarla yaşamasındadır. Bu həqiqət
mənalı ömür sürməkdə, həyatın mənasını
başa düşməkdədir. Bu mənəviyyatı
görmək üçün Yunis idrakı, Yunis zəkası,
düşüncəsi lazımdır. Şair
bu misrada onun quş dilini bilməsinə işarə etməklə,
sətiraltı fəlsəfi fikirlərini daha qüvvətli
verə bilir. O şəriətin getdiyi yolu, mənsub
olduğu təriqəti bir gəmi, həqiqəti isə bu gəminin
üzdüyü dərya bilir:
Şəriət
bir gəmidir,
Həqiqət dəryasıdır.
Yunis İmrə həqiqət aşiqi idi. O həqiqət ki,
insanlığa, insan mənəviyyatına, səadətinə,
saflığına xidmət etsin, insanları düşmənçiliyə
yox, barışığa səsləsin, çünki insan gəldi-gedərdir,
dünyaya gələn mərifət, elm, idrak sahibi
olmalıdır. Yunis İmrə fəlsəfi
fikirlərini, duyumlarını, düşüncələrini
verərkən mifik obrazlardan məharətlə yararlanır.
Bu mifik obrazlar şeirlərinin zahiri gözəlliyini
deyil, bədii estetik təsir gücünü artırır.
O, «Kimi» şeirində Xızır İlyas kimi folklor
obrazından yararlanır. Xalq ədəbiyyatında
Xızırla bağlı onun zülmətə getməsi,
dirilik suyunu tapıb içməsi, ölümsüzlüyə
qovuşması, onun əməllərini – gəncliyindən
qocalana qədər əlindən ancaq yaxşılıq,
xeyirxah işlər gəlməsi haqqında çoxlu rəvayətlər
mövcuddur. Xızır İlyas şairin
şeirlərində «haqq qapısını
açmış» bir obraz kimi vəsf edilir. Ona «dirilik suyu» ona görə nəsib olur ki, o, mərifət,
idrak sahibidir. Rəvayətlərdə Xızır
çox saf, mömin, təmiz, ömrü boyu ancaq xeyirxah
işlər görən, çətinliyə düşənlərə
yardım edən, mənən saf bir insan, əsil insani
duyğuların, ağıl və idrakın sahibi
olduğundan qocalanda da dirilik suyunun məkanı ona göstərilir
və o, bu sudan içib, ölümsüzlüyə
qovuşur. Əslində isə Xızır
sağlığında əməlləri ilə
ölümsüzlüyə qovuşub, yaddaşlara həkk
olunub. Ölümsüzlüyə
qovuşandan sonra da xalq onu xeyirxahlıq, insanlara xoşbəxtlik
gətirən, onların öz əməlləri ilə
sevgisini qazanan qüdrət sahibi kimi yaşadır. Yunis İmrə Xızır kimi elə bir yolun
yolçusu olmaq istəyir ki, ölümsüzlüyə
qovuşsun. Buna isə ancaq öz yaxşı əməlləri
ilə nail olmaq olar. Əməllərində doğru
olmalı, Xızır kimi haqqın qapısını
açmaq xoşbəxtliyini qazanmaq üçün saf,
düz, təmiz, sadə, qayğıkeş -haqq yolunun
yolçusu olmalıdır:
Yunis
İmrə adın qala,
Xidmət elə doğru yola.
Məgər
Xızır İlyas ola
Haqq qapısın açmış kimi.
Yunis İmrəyə görə insan əməlinə,
gördüyü işlərinə görə ad qazanır. Bu ada isə öz
ağlının, zəkasının işığında
nail ola bilər.
Gülxani Pənah
araşdırmaçı
Xalq Cəbhəsi.-
2012.- 11 fevral.- S.14.