"Dağlar qədər
ağır-ağır qəmim var"
Həbib Sahir:
«Özgə dildə danışmaram, ana dilim, ana dilim»
Güney Azərbaycanda XX yüzildə
formalaşmış ədəbi mühit mahiyyətcə xəlqi
problemlərimizi, dərd-sərimizi özündə ifadə
etdi. Ədəbiyyatın bu dərəcədə
milli taleyimizə yanğılı, inadlı, təəssübkeşliklə
yanaşması Güney Azərbaycanda milli şüurun daim
artmasına, inkişaf etməsinə və yeni-yeni
üfüqlərin yaranmasına ciddi təkan verdi.
XX yüzildə Güney Azərbaycanın milli
ruhunun, milli şüurunun oyanmasında, inkişaf etməsində
özünəməxsus xidmətləri olan şairlərimizdən
biri də Həbib Sahirdir. Məlumdur ki,
xüsusən 40-cı illərdən sonra SSRİ-nin tərkibində
olan Azərbaycanımızın Quzeyində Güney Azərbaycan
mövzusu, Güney Azərbaycan ədəbiyyatının
araşdırılması tədricən davamlı xarakter
almağa başladı. Bu barədə danışan
araşdırmaçı Vəfa Əliyev deyir: «Sovet
dövründə Güney Azərbaycan ədəbiyyatının
tanınmış nümayəndələri, onların milli
şüurun inkişafı, ana dilimiz uğrunda
apardıqları mübarizə, ümumiyyətlə,
yaradıcılıqlarından söz açmaq çox
çətin məsələ idi. Ancaq
bütün çətinliklərə baxmayaraq Azərbaycanın
tanınmış ziyalıları əllərinə
düşən imkandan mümkün qədər
yararlanmağa çalışıblar. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda Güney
Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsi fəaliyyət
göstərirdi. Şöbəyə ilk
dövrlər Mirzə İbrahimov rəhbərlik edib. Burada Güney Azərbaycanda
yaşayıb-yaratmış tanınmış
soydaşlarımızın, qələm sahiblərinin həyat
və yaradıcılığı tədqiq olunurdu. O
dövrdə Güney Azərbaycan ədəbiyyatının
tanınmış, gərəkli ədəbiyyat nümunələrini
özündə birləşdirən bir neçə cildlik
«Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası» da
buraxıldı. Bu, o dövr üçün
böyük hadisə idi».
Sonrakı illərdə Güney Azərbaycan
ədəbiyyatının araşdırılmasına maraq, hər
şeydən əvvəl isə dövrün verdiyi imkan
artdı: «Artıq bu dövrdən sonra
araşdırmaçılarımız arasında Güney Azərbaycanın
tanınmış söz-sənət adamlarının həyat
və yaradıcılığını araşdırmağa
meyl gücləndi. Habelə sözügedən
«Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı» şöbəsinin
də imkanları genişləndirildi. Söhbət
1978-79-cu illərdən gedir. Həmin illərdə
aspiranturada təhsil almaq istəyirdim. Mərhum
atam Güney Azərbaycan ədəbiyyatı ilə
bağlı mövzu götürüb işləməyimi istəyirdi.
İnstitut dövründə əski əlifbanı
öyrənmişdim. Mərhum akademik Rüstəm Əliyev
xeyir-dua verdi, o vaxtacan haqqında xüsusi
məlumatımın olmadığı Həbib Sahirin həyat
və yaradıcılığını
araşdırmağımı məsləhət bildi, gərəkli
olan ədəbiyyat göstəricisi və mənbələr
haqqında məlumat verdi. O dövrdə bizim arxivlərdə
Həbib Sahirlə bağlı məlumatlar demək olar, yox
idi. R.Əliyev tez-tez İrana
yaradıcılıq səfərlərinə gedirdi. Dedi sənə Həbib Sahirin əlyazmalarını
da verərəm, araşdırarsan. Şairin
şeirlərini kiril əlifbasına çevirdim. 1979-cu ildən başlayaraq «Azərbaycan», «Ulduz»
jurnallarında, habelə «Ədəbiyyat və İncəsənət»
qəzetində Həbib Sahir haqqında Quzey Azərbaycan
oxucusuna ilk dəfə məlumat verdim. Təxminən iki
il yarım ərzində mövzunu işlədim,
ancaq müdafiə etmək əngələ çevrildi. İradımı bildirdim ki, şahlıq
üsul-idarəsi dövründə təzyiq-təqiblərə
məruz qalan, anadilli ədəbiyyat uğrunda mübarizə
aparan, milli şüurun yaranmasında özünəməxsus
rolu olan Həbib Sahir barəsində yazılan işə niyə
əngəl törədilməlidir? Rüstəm
müəllim mövzunun müdafiə edilməsini çox
istəyirdi. Nə isə, mövzunu
müdafiə elədim. Opponentlərim mərhum
istedadlı alim Qafar Kəndli və Hökumə Billuri
olmuşdu».
V.Əliyevin Həbib Sahirin həyat və
yaradıcılığına həsr etdiyi «Hürriyyət fədaisi»
(«Həbib Sahiri taleyi və ədəbi irsi») adlanan kitabda
şairin həyatı və yaradıcılığı
haqqında ciddi, dolğun bilgi var: «Azərbaycan oxucusu ilk dəfə
olaraq şair haqqında ətraflı bilgi ala bildi. Həbib Sahir
ömrü boyu çəkdiyi əzab-əziyyətə, məşəqqətlərə,
yasaqlara baxmayaraq heç vaxt əqidəsindən dönməyib.
Dəfələrlə sürgündə olan
şair əsərlərini ancaq ana dilində, çox az qismini
isə farsca yazıb». Həbib Sahir həmişə əsarətə
qarşı barışmaz olub:
Düşmən
ilə barışmaram,
Hamərd
ilə qarışmaram,
Özgə
dildə danışmaram,
Ana dilim, ana dilim.
Ana dilinə bitib-tükənməz sevgi Həbib Sahir
yaradıcılığının əsas sütunlarından
biridir. Heç də təsadüfi deyil ki, şairin ana
dilimizə həsr olunmuş xeyli şeirləri var.
Araşdırmaçı
habelə Həbib Sahirin şeirlərini «Məndən salam
deyin gözəl Təbrizə» adı ilə kitab halında
çap etdirib: «O, bəşəri duyğular şairidir. Bir neçə il qabaq ölkə
başçısının sərəncamı ilə Azərbaycan
ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələrinin
əsərləri sırasında tərtibatım əsasında
hazırlanmış Həbib Sahirin «Seçilmiş əsərləri»
latın qrafikasında da çap olundu».
Həbib Sahir Xiyabani Hərəkatının da şahidi
olub. Güney Azərbaycanda Milli Azadlıq Hərəkatının
müxtəlif dövrlərində Həbib Sahirin şeirləri
həmişə dildən-dilə gəzib. O, Şəhriyarla
dost olub. Həbib Sahir türk poeziyasının nümunələri
ilə də yaxından tanış idi. Bir müddət Qəzvində, Zəncanda müəllimlik
edib. Şair sürgün
dövrünü yaradıcılığında xüsusi
ifadə edib. «Varlıq» jurnalı nəşrə
başlayarkən bu xəbərdən çox sevinib,
«Azadlıq quşu, «»Varlığ»ım» şeirini yazıb.
1945-1946-cı illərdə Milli Hökumət
dövründə yazdığı şeirlər
özünün mübarizə əzmi,
duyğusallığı, döyüşkənliyi ilə
diqqəti cəlb edir. Şairin Süleyman
Rüstəm, Osman Sarıvəlli və başqaları ilə
sıx ünsiyyəti olub.
Həbib Sahir 1986-cı ildə 83 yaşında vəfat
edib. Ömrünün son illərinə qədər
xalqın azadlığı uğrunda qələm
çalıb, mübarizəsindən dönməyib. Məhz 80-ci illərdə yazdığı azadlıq
ruhlu şeirlərinə görə şair təqib
olunmağa başlayır. Bilir ki, yenə
də həbs olunacaq. Qoca yaşında həbsə
yenidən düşməmək üçün intihar edib.
Bu, artıq onun ləyaqətini qorumaq məqsədilə
atılmış qaçılmaz addım idi.
Həbib Sahirin şeirlərinə mahnılar bəstələnib. Güneydə
şairin kitabları işıq üzü görüb.
Şair tərcümə sənəti ilə də
məşğul olub. Şairin «Ana yurddan
qovulanlar» adlı poemasında sürgünün insan həyatında
yaratdığı əzab-əziyyət, sarsıntılar dərin
ifadəsini tapıb. O, fars
şovinizminin bütün hücumlarına baxmayaraq
inadından qalmır, döyüşkənliyindən əl
çəkmir. Özü demişkən, «yada
qul olub dərdə alışmır, farsca
danışmır». Əks təqdirdə
onun üçün «bu beşgünlük diriliyin qiyməti»
olmazdı. Şair daim yurdun taleyini
düşünür, könlü sızlayır:
Dağlar
qədər ağır-ağır qəmim var,
Tapdalanıb soyulmuşam, nəyim var?
AYB-nin
Güney Azərbaycan bölməsinin rəhbəri Sayman Aruz
bildirir ki, hər dövrün ədəbi prosesi ictimai, siyasi,
sosioloji mühitin məhsulu olduğunu xüsusi izah etməyə
yəqin ki, ehtiyac yoxdur: «Güney Azərbaycan ədəbi
prosesinin tarixən keçdiyi müxtəlif mərhələlər
bu fikri təsdiq kedir. Məşrutə
inqilabı illəri, Xiyabani hərəkatı dövrü,
sonrakı illərdə Rza xanın hakimiyyət illəri və
Milli Hökumət dövrünün ədəbi hərəkatının
dalğalarını yada salmaq kifayətdir. 1979-ci ilin fevralında İranda baş verən
inqilabı adətən bənzərsiz keyfiyyətləri ilə
xarakterizə edirlər. Bu illərin əlamətdar
yaradıcılıq hadisələrindən biri də ədəbi
tənqidə maraq və rəğbətin artması
olmuşdu. Bir sıra məlum səbəblər
üzündən təkcə Güneydə deyil, ümumən
İran miqyasında türkdilli ədəbi tənqidin bəlkə
də yox dərəcəsində olması həqiqətdir.
Başqa janrlara nisbətən tənqidin öz
simasını bilməsi çox müşkül məsələdir.
İnqilabın ilk illərində xalqın içərisində
keçmiş şah irticası dövrünün sona
çatdığını düşünüb müəyyən
azadlıqların olacağı ümidi ilə yeni ədəbi
mühitin anadilli nümunələri göstərilən qəzet
və jurnallar yarandı: «Ulduz», «Yoldaş», «Koroğlu»,
«İşıq», «Çənlibel», «Qardaşlıq», «Molla Nəsrəddin»,
«Azadlıq», «Odlar yurdu», «Varlıq», «Dədə Qorqud»,
«İnqilab yolunda», «Ülkər» «Yaşmaq» «Yapraq» «Günəş»
və s.
Diqqət etdikdə bu mətbu orqanların sadəcə,
adları belə onların hədəf və ideya istiqamətləri
barədə yetərincə təsəvvür yaradır. Bu «bahar müjdəçiləri»nin çoxu elə doğrudan da bir
novruzgülü ömrü qədər yaşadı. Ancaq əsas cəhət onları doğuran
ictimai-siyasi və ədəbi zəminin mahiyyəti idi. İnqilabdan sonra ədəbi prosesin qabarıq cizgilərindən
biri poeziyanın qabaqcıl mövqedə addımlaması
oldu. Təbii ki, bu, səbəbsiz deyildi.
Burada şeirin çox qədim və zəngin ənənələrə
malik olması, dövrün, zamanın, ictimai həyatın
sifarişinə əks-səda verməkdə çeviklik
qabiliyyəti çox mühüm, bəlkə də həlledici
rol oynadı. Bir də əlbəttə, Güneyin Şəhriyar,
Həbib Sahir, Məmmədəli Məhzun, Haşım Tərlan,
Müzəffər Derəfşi kimi təcrübəli sənətkarları
yaratdıqları əsərləri ilə döyüşkən
və inqilabi ruhlu ədəbiyyatın bünövrə
daşını qoymuş Əlirza Nabdil (Oktay), Mərziyə
Uskui, Səməd Behrəngi, Səhənd kimi sələflərinin
yaradıclıq yolunu davam etdirdilər. Heydər Xətibi, Ələkbər
Həddad, Həmid Nitqi, Həsən İldırım, Əziz
Möhsünü, Abbas Bariz, Həsən Savalan, Sönməz
kimi sənət yolçuları inqilab dövrünün
mübariz və döyüşkən poeziyasının
çağırışına gur səslə cavab verdilər.
Ancaq ölkədə qalib gələn inqilab bir
sıra daxili və xarici səbəblər üzündən
xalqın, xüsusilə zəhmətkeş təbəqələrin
ümidlərini, arzularını axıradək
doğrultmadı. Buna isə ədəbi proses laqeyd qala
bilməzdi. Bu həqiqət həmin dövrdə Haşım
Tərlan, Süleyman Salis, Həbib Sahir, Urmulu,
Çayoğlu, Həsən Şəqaqi, Firidun Həsari,
Behrəngdust, Məmmədəli Məhzun kimi sənətkarların
qələm məhsullarında dolğunluğu ilə
özünün bədii əksini tapdı».
Uğur
Xalq cəbhəsi.-2012.-
11 iyul.- S.14.