Qarabağın "Xan
qızı"
Bədii yaradıcılığa XIX əsrin
50-ci illərində başlayan Xurşidbanu Natəvan Azərbaycan
ədəbiyyatında Füzuli ənənələrini davam
etdirən görkəmli şairələrdən biridir. Həzin,
səmimi lirika, təbiət gözəlliklərinin və insanın
könül dünyasının bəzən gerçək, bəzən
isə romantik, təsirli poetik vasitələrlə təsviri
onun yaradıcılığının başlıca özəlliklərindəndir.
Natəvan Azərbaycanın ictimai həyatında,
xüsusən Qarabağın mədəni inkişafında,
Şuşa şəhərinin abadlaşdırılmasında
önəmli xidmətlər göstərmiş, bir sıra
xeyirxah tədbirlər həyata keçirmişdir. Onun rəhbərliyi
və bilavasitə hamiliyi ilə 20 ildən artıq bir
müddətdə fəaliyyət göstərən «Məclisi-üns»
ədəbi məclisinin şöhrəti Qarabağın,
ümumiyyətlə, Azərbaycanın sərhədlərini
aşaraq bütün Zaqafqaziyaya, Krıma və
Dağıstana yayılmışdır.
Xurşidbanu Natəvan 1832-ci ilin avqustun
15-də Şuşa şəhərində anadan olmuşdur.
O, mənşə etibarilə tanınmış bir nəsildən
idi. Babası məşhur Qarabağ xanı İbrahimxəlil
Cavanşir idi. Atası Mehdiqulu xan Cavanşir də 17 il
Qarabağda hakimlik etmişdi. Şairin anası Bədircahan bəyim
Gəncə hakimi Cavad xanın nəslindən olan Uğurlu bəyin
qızıdır. Mehdiqulu xan Bədircahan bəyimlə evləndikdən
bir qədər sonra Qafqaz canişini, general Yermolovun Qarabağ
xanlığına qarşı yeritdiyi qərəzli siyasət
nəticəsində 6 min evlə İrana köçüb
mühacirətdə yaşamaq məcburiyyətində
qalmışdı. Yermolov hakimiyyətdən
uzaqlaşdırıldıqdan sonra onu əvəz edən
general Paskeviç Mehdiqulu xana bəraət qazandırıb,
öz vətəninə qaytarmışdı. Bu ailə uzun
müddət — təxminən 25 il övlad həsrəti ilə
yaşamış, nəhayət, Xurşidbanu dünyaya gəlmişdir.
Natəvan ailənin yeganə övladı idi. Onun
uşaqlığı sarayda keçmiş, ilk tərbiyəçiləri
sarayın təcrübəli dayə və mürəbbiləri
olmuşlar. Natəvan ilk təhsilini də atasının
sarayında xüsusu müəllimlərdən almış, hələ
kiçik yaşlarında oxuyub-yazmağı, dini və
dünyəvi bilikləri, habelə, klassik poeziyanı öyrənmiş
və bir tərəfdən yüksək ədəb-ərkanına,
biliyinə, savadına, digər tərəfdən, ictimai mənşəyinə
görə Qarabağda «Xan qızı» ləqəbi ilə
tanınmışdır.
Sarayda doğulub böyüməsinə
baxmayaraq, Natəvanın ömrünün çoxu qəm-qüssə
və iztirablar içində keçmişdir. 1845-ci ilin may
ayının 15-də şairənin atası Mehdiqulu xan
Ağcabədi kəndində qəflətən vəfat edir.
Xurşidbanu Mehdiqulu xanın yeganə varisi olduğu
üçün, xanlığın mülklərinin idarə
hüququ ona keçir. Amma çar Rusiyasının Qafqazda
yeritdiyi müstəmləkəçilik siyasəti, Qafqaz
hakimi Vorontsovun Qarabağ xanlığını həm siyasi,
həm də iqtisadi cəhətdən tamamilə Rusiyaya tabe
etdirmək niyyəti xanlığın sərbəst fəaliyyəti
üçün açıq-aşkar maneə törədirdi.
Vorontsov Qarabağ xanlığına siyasi təsir göstərmək
məqsədilə xanlığa məxsus torpaqların bir
çoxunu dövlətin xeyrinə müsadirə edir. Bundan bərk
narahat olan Bədircahan bəyim hökümət dairələrinə
şikayət ərizələri göndərir. Ancaq bu ərizələr
nəticəsiz qalır. Buna görə o, 1848-ci ilin
yazında qızı Xurşidbanu ilə bərabər Tiflisə
gedir. Onlar avqust ayına qədər Tiflisdə qalıb öz
mülklərini geri, vərəsə Xurşidbanunun
ixtiyarına qaytarırlar.
Tiflisdə olarkən Xurşidbanu
Vorontsovun şəxsi yavəri general-mayor Xasay xan Usmiyevlə
tanış olur. Əslən qumıq olan Xasay xan Usmiyev Bədircahan
bəyimə Vorontsovla əlaqə yaratmaq işində kömək
edir və bunun əvəzində Xurşidbanu ilə evlənmək
istədiyini bildirir. Çıxılmaz vəziyyətdə
qalan Xurşidbanu Xasay xana ərə getməyə
razılıq verir. 1850-ci ilin payızında Xasay xan
Şuşada toy edib, Xurşidbanu ilə evlənir və onu
götürüb əvvəlcə Dağıstana, öz
doğma yurduna, oradan da Tiflisə aparır. Natəvan iki ilə
qədər Tiflisdə yaşayır. Amma Tiflisin ab-havası
ona düşmür, səhhəti pozulur. Qan
azlığından əziyyət çəkir və 1852-ci
ildə həkimlərin məsləhəti ilə doğma
Şuşaya qayıdır. Bir müddət Şuşada
müalicə olunduqdan sonra tamamilə sağalır.
Ana olmaq arzusu ilə gecə-gündüz
Yaradana dua edən Xurşidbanu 1854-cü ildə əri ilə
Bakıya gəlib, Şıx kəndindəki Bibiheybət məscidini
ziyarət edir, 1855-ci ildə onun oğlu, 1856-cı ildə isə
qızı dünyaya gəlir.
Natəvanın həyatında
maraqlı hadisələrdən biri də onun 1858-ci ildə
Bakıda böyük fransız yazıçısı
Aleksandr Düma ilə görüşməsidir. Bu haqda
A.Dümanın xatirələrində deyilir: «Mənim dəvət
olunduğum evdəki məclisdə iki tatar (azərbaycanlı-Z.Ə.)
knyaz qadını və kiçiyinin əri iştirak edirdilər.
Açıq deməliyəm ki, onlar gəlişimizi səbirsizliklə
gözlədiklərindən, bizi sevinclə
qarşıladılar. Knyaz qadınlarından biri
Qarbağın son hakimi Mehdiqulu xanın arvadı, digəri
onun qızı idi. Anasına 40, qızına isə 20 yaş
vermək olardı. Hər ikisi milli paltar geymişdi.
Qızı bu bahalı, həm də zərif paltarda olduqca cazibədar
görünürdü. Öz anası kimi geyinmiş 3-4
yaşlı qız uşağı təəccüb
doğuran iri qara gözləri ilə bizə baxırdı. Həmçinin
5-6 yaşlı oğlan nənəsinin dizi üstündə
oturub, instinktiv olaraq hər cür təsadüfə hazır
vəziyyətdə öz xəncərinin dəstəyindən
yapışmışdı. Hər iki tərəfi iti olan həqiqi
xəncəri fransız ana heç vaxt uşağının
əlinə verməz. Heyrət edirəm ki, tatar (azərbaycanlı-Z.Ə.)
analar üçün bu bir uşaq oyuncağı idi.
Ataları Xasay xan Usmiyev… Andreyova kəndində
doğulmuş, 35 yaşlı, yaraşıqlı, məğrur
bir kişi idi. Fransızca əsl parisli kimi
danışırdı. O, əyninə qara kostyum geymiş,
başına zərlə işlənmiş sivri uclu şapka
qoymuşdu. Belindən fil sümüyündən dəstəsi
və qızıla tutulmuş qını olan xəncər
asılmışdı». Bəli, dediyimiz kimi, 1872-ci ildə
Şuşa ziyalılarının təşəbbüsü,
Natəvanın köməkliyi və maddi təminatı ilə
«Məclisi-üns» («Dostluq məclisi») adlı ədəbi məclis
təşkil edilir. Şuşa ziyalılarının həvəslə
toplanıb şeirləşdiyi bu məclisin rəhbərliyini
və bütün xərclərini Natəvan öz öhdəsinə
götürmüşdü. Məclisə şairlərlə
bərabər, musiqi biliciləri və ifaçıları da
toplaşır, şeirlə musiqinin qarşılıqlı əlaqəsi
barədə ədəbi, elmi söhbətlər
aparırdılar. Belə canlı ədəbi mühitdə fəaliyyət
göstrəməsi Natəvanın
yaradıcılığını cilalayır,
istedadını daha da püxtələşdirirdi. Onun
şöhrəti Qarabağın sərhədlərini
aşaraq Şamaxıya, Bakıya, Tiflisə, İrəvana,
Krıma — Baxçasaraya yayılırdı. Əliaçıq
olduğu, sənət adamlarına ehtiram göstərdiyi
üçün hər yerdə böyük şöhrət
qazanmışdı. Müasirləri onun şeirlərini
yüksək qiymətləndirir, poetik istedadını tərifləyirdilər.
1873-cü ildə Natəvan
Şuşadan yeddi kilometr aralı olan Sarı Baba təpəsindəki
su mənbəyindən şəhərə su kəməri
çəkdirimiş, sonra böyük su anbarı
tikdirmiş, hovuz, hamam və buzxana düzəltdirmişdi.
Şəhər əhalisinin gəzintisi və istirahəti
üçün yaşadığı evin günbatanında
bağ saldırmışdı. 1885-ci ildə Natəvana
ağır bir bədbəxtlik üz vermişdi; onun ikinci əri
Seyid Hüseyndən olan 17 yaşlı oğlu Mirabbas xəstələnib
vəfat etmiş, bu hadisə şairəni tamam
sarsıtmışdı. Əziz övladının vaxtsız
ölümündən sarsılaraq dərin iztirablar, mənəvi
böhranlar keçirən ana özünün daxili
üzüntülərini, oğul itkisindən doğan
qüssə və kədərini
Oktay
Xalq cəbhəsi.-2012.-
11 iyul.- S.13.