Molla Nəsrəddinçilərin ədəbiyyata dəxli

 

         Nigar İsfəndiyarqızı: «Əslində tarixi yazılı ədəbiyyat yaradır»

 

Əkbər Qoşalı: «Füyuzat»çılar ədəbiyyatşünaslığımızda haqq etdiyi yeri almalıdır»

 

II yazı

 

«Molla Nəsrəddin» ədəbiyyat deyil, publisistikadır. «Molla Nəsrəddin»də tarix yoxdur. Bu jurnal elə bil ki, impulsdur…» Bu fikri Kulis.az-ın suallarını cavablandırarkən Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin sədri Nizami Cəfərov bildirib. Bəs görən yazarlarımız necə düşünür: yəni, doğrudanmı, Mirzə Cəlil ümumiyyətlə, «Molla Nəsrəddinçi»lərin yazdıqları ədəbiyyat deyil? Mövzunu davam etdiririk.

Türk Hərəkatı İctimai Birliyinin sədr müavini Nigar İsfəndiyarqızı hesab edir ki, Nizami müəllimin dedikləri həqiqətdir: «Amma burda bir məqam unudulub, əslində tarixi yazılı ədəbiyyat yaradır. Fərqi yoxdur, dərginin missiyası nədir, o varsa, artıq tarixdir. Bəli, Əli bəy Hüseynzadənin ideyaları danılmazdır, amma «Ölülər» reaksiya deyil, zamana vurulan zərbədir. Cəlil Məmmədquluzadə ədəbiyyatda inqilab etdi ki, o zərbənin dalğaları bu günə sirayət edir. «Ölülər» möhürdür cəsarətlə deyə bilərəm ki, heç bir ideologiya, heç bir birləşdirici fikir bu möhürün qüdrətini inkar edə bilməz! O ki, qaldı zamana, dövrə ideyalar ədəbiyyatdan verilirsə, necə olur ki, ideoloq ədəbiyyatçı anlayışı biri-birindən fərqləndirilir? Bu müqayisənin özü absurddur. Bir növ ANS telekanalında yayımlanan «Dahilərin divanı» verilişinin formatını əks etdirir. Ki, dahilər divana çəkilməz».

DGTYB başqanı Əkbər Qoşalının fikrincə, Nizami müəllimin məqsədi Mirzə Cəlili, «Molla Nəsrəddin»i ədəbiyyat tarixindən, ədəbiyyatşünaslığımızdan çıxarmaq deyil, ona baxışı (elmi baxışı!) sosrealizm standartlarından çıxarmaq, yeni həqiqi münasibət bəsləməkdir. Bu münasibət təbii olaraq digər ədəbi-elmi məktəbi — «Füyuzat»ı diqqət mərkəzinə gətirir. Bilirsiniz ki, sovet dönəmində «Molla Nəsrəddin»ə bəlkə aşırı münasibət sərgilənərkən, «Füyuzat»a isə minimumdan aşağı münasibət, belə demək olarsa, münasibətsizlik olub. Professorun Mirzə Cəlil «Molla Nəsrəddin»çiliklə, özəlliklə Əli bəy Hüseynzadə «Füyuzat»la bağlı fikirləri maraqlıdır şəxsən mənim baxışlarımla üst-üstə düşür. Yazıçıların ötən bu il gözlənən qurultayları qarşısında keçirilən silsilə ədəbi müzakirələrdə bu məsələlərə bu ya digər dərəcədə mən toxunmuşdum. Həm buna, həm mənsub olduğum ədəbi birliyin fəlsəfəsinə uyğun olaraq bu mövzu mənimçün maraqlıdır, doğmadır. «Füyuzat», «Füyuzat»çılar ədəbiyyatşünaslığımızda, mədəniyyətimizdə haqq etdiyi yeri almalı, haqq etdiyi münasibəti görməlidir».

Asif Ata ocağının yükümlüsü İşıqlı Atalı hesab edir ki, «Molla Nəsrəddin» ədəbi məktəbinin publisistik çaları olsa da, ədəbiyyatın imkanlarından istifadə edərək çox işlər görüb: «Ədəbiyyata töhfəsini verib. Ədəbiyyat ədəbiyyat üçün deyil: bu fikri bir az da aydınlaşdırsaq, ədəbiyyat əbədiyyət üçündür. Bu məntiqlə sənət sənət üçün deyil, həqiqət üçündür. Mirzə Cəlil, Sabir başqaları milli dərdlərlə yaşadıqları bunu ədəbiyyatda ifadə etdikləri dərəcədə millətin üfüqlərini, sabahını böyük mənada görə bilmirdilər. Məsələyə gerçəklikdən üstün olan həqiqətçilik ölçüsüylə yanaşmaq gərəkdir. Obrazlaşdırsaq, onlar mahiyyətcə təkcə Azərbaycan miqyasında deyil, ümumən Şərq miqyasında Hovruzəli gerçəkliyini (geriliyini) görür tənqid edirdilər. Ancaq Şərqin, konkret Azərbaycanın zamandan üstün potensiyasını (imkanlarını) görə göstərə bilmirdilər. Təbii olaraq burada ədəbiyyatın məhdudluğu məsələsi meydana çıxır. Zamanı ötməyən (yəni böyük mənada həqiqət ölçüsü olmayan) ədəbiyyat ədəbiyyat deyil.

Əli bəy Hüseynzadə XX yüzilin əvvəlində türkün bir millət olaraq yox olub getməsinə qarşı sözün gerçək mənasında dirəniş göstərən ideoloji savaş açdı. Onun yaradıcılığında millət dərdi var, problemə özünəməxsus yanaşır, ideoloji yöndən çıxış yolu göstərir. Ancaq bu çıxış yolunda da çağımız üçün yanlış sonuclar var: konkret türkçülüklə Qərbçiliyin dinçiliyin birliyi ideyası. Ancaq bütün hallarda Əli bəy Hüseynzadənin elə bir zamanda türkçülüyü ayrıca bir ideoloji savaş yönünə çevirməsi ciddi hadisə idi.

Bütün bunlar isə Mirzə Cəlil ətrafındakıların ədəbiyyatdan uzaqda olmalarını demək üçün bizə əsas vermir. Mirzə Cəlil yaradıcılığında insanlara çatdırmaq istədiyi məqamlardan məharətli şəkildə ifadə edirdi. «Ölülər» nəinki Azərbaycan, habelə dünya ədəbiyyatında bənzəri olmayan komediyadır, mahiyyətcə faciədir, dərdimizi ifadə edən yetkin ədəbiyyat nümunəsidir.

Mirzə Cəlil elə bir gərgin zamanda fikirlərini demək üçün məhz satira yolunu seçdi. O dövrdə yazıçı-şair daha çox eləsi hesab edilirdi ki, yazılarında ərəb-fars sözlərini bolluca işlətsin, yazdıqları daha çox mürəkkəblik ifadə etsin. Ancaq Mirzə Cəlil bütün bu çərçivələri dağıtdı, ədəbiyyatı xüsusən dil etibarilə xalqa yaxınlaşdırdı. Böyük yazıçı incə yumorla xalqın fəlakətlərinin səbəblərini göstərməyə çalışırdı. Mirzə Cəlil hekayə yaradıcılığında da özünəməxsus idi. Hər bir hekayəsində cildlərlə kitabın deyə bilmədiyini deyə bilirdi. Bu, onun az sözlə fikir ifadə edə bilmək ustalığı idi. Mirzə Cəlil sözün böyük mənasında xalqdan gəlirdi, həyatdakı eybəcərliklərlə barışa bilmirdi.

Mirzə Cəlillə Əli bəy Hüseynzadənin hər birinin özünəməxsus dəyərli cəhətləri var. Meydanda olan keyfiyyətlər isə çağımız sabahımız üçün azdır. Bu insanların yaradıcılığındakı əsas, xəlqi gərəkliyini dəyərləndirməliyik».

 

 

Oktay

            

Xalq Cəbhəsi.-2012.- 20 iyul.- S. 13.