Azərbaycan rəngkarlığında portret janrı

 

Portret Azərbaycan rəngkarlığında həmişə əsas yerlərdən birini tutur. Rəngkarlığın peşəkar məktəbi yarandığı vaxtdan portret Azərbaycan rəssamlarının yaradıcılığında nəzər diqqəti cəlb edir. Təbii ki, portret janrının əsas obyekti insandır, buna görə onun mənəvi aləmi cəmiyyətdəki mövqeyinin təsviri sənətin əsas mövzusunu təşkil edir.

Azərbaycan rəngkarlığında uzun illər ərzində portretlər əsasən yaradıcı ziyalılarla yanaşı, fəhlələrə, kolxozçulara, əmək qabaqcıllarına da həsr olunmuşdur. 1930-50-ci illərdə Azərbaycan rəssamlarının yaradıcılığında yazıçıların, musiqiçilərin portretləri çoxluq təşkil edirdi. Xüsusən Orta əsrlər Azərbaycan klassik poeziyasının nümayəndələri olan Nizami, Vaqif, Füzuli, Nəsiminin, siyasət elmdə məşhur Şah İsmayıl Xətai, Nəsrəddin Tusinin bərpa olunmuş portretlərini göstərmək olar. Bu, rəssamların öz mədəniyyət tarixinə münasibətindən, həmçinin müsabiqələrin yubileylərin keçirilməsi ilə əlaqədar olurdu. Belə müsabiqələrin əhəmiyyəti həqiqətən böyükdür, belə ki, biz obrazlı da olsa məşhur Azərbaycan şairlərinin, mədəniyyət elm xadimlərinin obrazları ilə tanış oluruq. Belə müsabiqələrin hazırlıq prosesində rəssamlar dərin elmi-tədqiqat işi aparırdılar, həqiqəti olduğu kimi yaratmağa çalışırdılar. Bu gün belə portretlər ən yüksək adlara layiq görülür, demək olar ki, qiymətli sənəd kimi xəzinəyə çevrilmişlər.

1960-cı illərdən başlayaraq Azərbaycan rəngkarlığında portret konsepsiyası dəyişir: məşhur mədəniyyət xadimlərinin obrazı ümumiləşdirilmiş formada görünür. Rəssamlar bu ya digər şəxsiyyətin müəyyən xüsusiyyətlərini qabartmağı üstün tuturdular. Təbii ki, bu tendensiya o dövrdə sovet incəsənətində baş verən ümumi dəyişikliklərlə əlaqədar idi.

1970-80-cı illərin növbəti mərhələsində bir tərəfdən obrazların ümumiləşməsində, digər tərəfdən isə modellərin seçilməsində daha demokratik yanaşma özünü göstərir. Zaman keçdikcə portretlərin personajları rəssamların yaxın adamları, dostları, qohumları, yaxud sadəcə zahiri görkəmi ilə cəlb edən tanınmayan insanlar olur. Getdikcə portret özünün «portret özünəməxsusluğunu» itirir, yəni konkret «kiçik» insanın mənəvi aləmi, onun psixi vəziyyəti, nəhayət, xarici görünüşü başqa formada görünür. Əksinə, Azərbaycan rəssamlarının insan obrazında rəngkarlıq elementləri diqqəti cəlb edir: rəng, fakturanın eksperimenti, məkan hərəkətləri, format s.

Anonim portretlərin sayı çoxalır, burada rəssamlar obrazı öz gördükləri kimi təsvir edir. Şəxsiyyətə müraciət getdikcə modelin xarakteri ilə əvəz olunur: daha çox kostyum adlandırmaq istədiyimiz geyimlə, qrim xarakerində olan mimika ilə, obrazın məhdud ifadəsi ilə ifadə olunur. Bu proses digər sovet milli məktəblərində, xüsusən rus məktəbində diqqəti cəlb edir. Belə hallarda obrazın zahiri görünüşünə, xarakterinə, üz cizgilərinin son dərəcə formal ifadəsinə, rəng fakturaya daha da diqqət yönəlirdi. Azərbaycan rəngkarlığında uşaq portretləri (bir qayda olaraq rəssamların övladlarının) əsas mövzulardan biridir. Bu əsərlər reallıqdan kənar çıxaraq daha geniş təsvir olunmuşdur. Uşaq dünyasıparlaq rənglər, təmizlik, saflıq, sadəlik, təbiilik dünyasıdır. Azərbaycan rəssamları uşaq portretlərinin əksəriyyətini 1970-ci illərdə yaratmışlar.

Qeyd etmək vacibdir ki, 1970-ci illərdə Azərbaycan rəssamlar nəsli sovet incəsənətinin ümumi hərəkatı, xüsusən Moskva məktəbi əsasında inkişaf etmişdir. Milli məktəblərlə mərkəz arasında müxtəlifliklər təzadlar da mövcud idi. Azərbaycan rəssamlarının bu nəslinə gəldikdə isə demək olar ki, incəsənətdə yeni mərhələnin başlanması keçirilən gənclik sərgilərində aydın şəkildə görünürdü. Bu yenilik yetmişinci illərin hərəkatı ilə əlaqədar idi. Portret sahəsində, daha doğrusu portret canrı konsepsiyasında baş verən islahatlar həm Azərbaycan, həm Moskva məktəbləri üçün çox əhəmiyyətli idi. Mərkəzdə olunan bütün dəyişikliklər Azərbaycan rəssamlarına aid deyildi. Ona görə tənqidin nəticələri 70-ci illərin Azərbaycan rəssamlarına qismən şamil olunurdu.

Portret janrında əsrin sürəti aydın görünürdü. 70-ci illərin portretlərində ümumiləşmiş, enerjili, qüvvəli obrazları psixoloji cəhətdən mürəkkəb xarakterlər əvəz edirdi. Mənəvi aləmə maraq artırdı, fikrin intellektin dərinliyinə varmaq, portreti mənəviyyatca zəngin məzmunda yaratmağa meyl güclənirdi. Tənqidə görə müasir portret dərin mənəviyyat, sərt intellektuallıq kimi əsas xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir.

Qeyd etmək vacibdir ki, Azərbaycan rəngkarlıq məktəbində baş verən dəyişikliklər prinsipial xarakter daşıyır geniş miqyaslı, həmçinin əsərlərin xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. Axı söhbət XX əsrin sonuncu rübündən gedir. Yer kürəsinin ən müxtəlif nöqtələri arasında obyektiv əlaqə görünür. Müxtəlif qütblərdə birdən-birə eyni əsaslı hadisələr baş verir. Azərbaycan məktəbləri üçün 1970-ci illərin sovet incəsənətinin xüsusiyyətləri xarakterikdir. Başqa sözlə desək, portret janrı daha yığcam məzmunla, həm qismən modellə əhatə olunur. Əlbəttə, bu o demək deyil ki, portret bir janr kimi transformasiya olunub. Qocaman ustalar, həm gənc rəssamlar konkret üz cizgilərininmodelin təqdim olunması ənənələrini davam etdirirdilər.

Burada M.AbdullayevinKabildə»), O.SadıqzadəninAzərbaycanlının portreti»), B.A.MirzəzadəninQadın portreti») əsərlərini göstərmək olar. T.Salahov, T.Nərimanbəyov, R.Babayev, N.Əbdürrəhmanov kimi rəssamlar da portret janrında işləməyə davam edirdilər. Onlardan hər biri özünün fərdi xüsusiyyətlərini, eyni zamanda da yeni üsullarını tətbiq edirdilər. T.Nərimanbəyovun «Naməlum portret» əsəri çox maraqlıdır. Bu portretdə faktik olaraq sifətin fraqmenti görünür: bütün kətan boyu yalnız gözlər burun əks olunur. Sifət sanki yan hissədən verilmişdir. Kətanın qalan hissəsi isə dekorativ güllər fonunda əks edilmişdir. Kompozisiyanın fraqmentliyinə baxmayaraq, burada natamamlıq qətiyyən hiss olunmur. Bununla bərabər burada hər şey aydın dəqiq ifadə olunmuşdur. Göz burunun güclə sezilən konturu portretdəki insanın şəxsiyyəti haqqında tam təsəvvür yaradır. Elə təsəvvür yaranır ki, biz sifəti tam görürük, sadəcə aparatın obyektivi müvəqqəti olaraq onun bir hissəsinə yönəlib. T.Nərimanbəyov həmişə öz əsərlərində eksperimentlərlə fərqlənib «Naməlum portret» bu mənada sözsüz ki, qeyri-adiliyi, məsələyə inamı münasibəti ilə nəzəri cəlb edir.

 

 

 Oktay

 

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 2-4 iyun.- S.13.