Şirvan folklorunun araşdırmaçısı

Seyfəddin Qəniyev: «Milli musiqinin qorunması sahəsində təəsübkeşlik həmişə lazımdır»

Filologiya elmləri doktoru, professor Seyfəddin Qəniyevin 60 yaşı tamam oldu. Şirvan folklorunun, aşıq sənətinin soraqlarının toplanılıb tədqiq edilməsində onun özünəməxsus xidmətləri var. İnsan ömrü onun yerə-göyə sığmayan arzuları ilə müqayisədə çox azdır. Həyat hər bir kəs üçün yaradıcılıq meydanıdır: hər halda çox az adam təbiətin ona verdiyi imkanların müəyyən qismini aşkarlaya bilir. S.Qəniyev deyir: «Heç bilmədim 60 yaşıma necə gəlib çatdım. Ömrümün 35 ildən çoxunu yaradıcılıqla, yəni tədqiqatçılıq, toplayıcılıq və yazarlıqla məşğul olmuşam. Bütün bu işlər təxminən biri-birini tamamlayır. Dönüb geriyə baxanda heyfsilənmirəm. Ötən müddətdə Şirvan bölgəsinin həm yazılı ədəbiyyatı, həm də folkloru, adət-ənənəsinin toplanılması, tədqiq edilməsilə bağlı imkanım çatan qədər iş görmüşəm. Sağlıq olsun, hələ qarşıda xeyli görüləsi işlər var».

İndiyə kimi onun 40-dan çox kitabı çap olunub.

Şirvan folkloru qədimliyi, bütövlükdə Azərbaycanımızın folklorunun bir parçası, özünəməxsusluğunun sorağı kimi diqqəti cəlb edir. S.Qəniyev bildirir ki, ötən əsrin 80-ci illərindən üzü bu yana Şirvan mahalını başdan-başa gəzib: «Şirvan folkloru ilə bağlı topladığım qovluqların sayı onlarladır. Təbii ki, bunların hər biri bir kitabdır, ya da sanballı kitabın bir hissəsidir. Bu vaxtacan işıq üzü görən kitablar az deyil, ancaq bundan sonra da işıq üzü görəcək kitablar olacaq. Şirvan böyük bir diyardır. Bu diyarın zəngin folklor soraqlarını toplamaqdan ötrü onlarla toplayıcı «cəlayi-vətən» olmalıdır. Hazırda xalq hikmətlərini, folklor soraqlarını sinəsində bu və ya digər səviyyədə qoruyub-saxlayanlar, xüsusən 60-80, tək-tük 90 yaşlıların sayı gündən-günə azalır. Folklorumuzun zəngin soraqlarının hələ də çox hissəsi qələmə alınmadığına görə o nümunələr həmin adamların sinəsindədir. Əgər yaxın zamanda belə «cəlayi-vətənlərin» sayı çoxalmasa, folklorumuzun gözəl inciləri birdəfəlik əlimizdən çıxacaq».

Erməni ruhsuzdur, fitri qatildir, antiinsani duyğularla yaşayan millətdir. Həmişə ermənilər türkün maddi və mənəvi soraqlarını imkan tapdıqca acgözlüklə mənimsəyib, «özlərininki» ediblər. Şirvan folklor soraqlarının ermənilər tərəfindən «özəlləşdirilməsi» barədə danışan S.Qəniyev bildirir ki, belə faktlar çoxdur: «Şamaxının vaxtilə ermənilər yaşayan Sağyan, Mədrəsə, Zarxı və başqa kəndləri var. Bu ərazilərdə xeyli türk ruhlu qədim abidələr mövcuddur. Hələ o vaxtı bic ermənilər Kəlaxanıdakı türbələrin üzərindəki kitabəni tamamilə silmişdilər. Bir neçə dəfə həmin türbələrin şəklini kitablarımda çap etdirmişəm, ancaq üstündə nə yazıldığını təəssüf ki, bilmək olmur. Ermənilər zaman-zaman xüsusən mənəvi sərvətlərimizə qarşı daha aqressiv hücuma keçiblər, bu sahədə də «özəlləşdirmə» işləri aparıblar. Hələ XIX yüzildə çap edilən məcmuələrdə ermənilər Azərbaycan folklorunun nümunələrini həyasızcasına «erməni folkloru» nümunələri kimi təqdim ediblər, mətndə müəyyən «erməniləşdirmə» işi aparıblar. O mətnləri oxuyanda gün kimi aydın olur ki, bunların erməni ruhuna qətiyyən aidiyyəti yoxdur».

S.Qəniyev «Azərbaycan folklorunun regional özünəməxsusluğu – Şirvan folkloru» adlı irihəcmli araşdırmasında Şirvan folklorunun özünəməxsusluğunu nəzəri cəhətdən tam araşdırıb: «Zəngin Şirvan folklorunun nümunələrini ayrı-ayrı folklor janrları üzrə toplayıb çap etdirmişəm. Bu sıradan «Şirvan əfsanələri»ni qeyd etmək olar».

Şirvan dastanlarını toplayan S.Qəniyev bu sahədə də araşdırmalarını davam etdirir: «Bunlar XVII yüzildən bu yana Şirvan aşıqlarının repertuarında olan klassik dastanlardır. Bu dastanlar vaxtilə məclislərdə söylənilib. Həmçinin Şirvan aşıqları barəsində ayrı-ayrı kitablar çap etdirmişəm.

«Şirvan aşıqları» seriyasından monoqrafiyalar çap etdirirəm. Folklorun bir qolunu da el şairləri təşkil edir: bunlar sinədəftər insanlar olublar. Bu silsilədən də kitablar çap etdirmişəm. El şairləri birbaşa xəlqi ruhlu, folklorla bağlı, aşıq şeiri yönündə yazan, əksəriyyəti savadsız, fitrətən şair, həm də müxtəlif peşə sahibləri olan adamlardır. Bu şairlərin içərisində baqqal, xalça ustaları, dərzilər, tərəkəmə-elat xanımları da var».

Mərhum Əzizə Cəfərzadə Şirvanın aşıq və şair qadınlarının əsərlərindən ibarət toplu nəşr etdirmişdi. S.Qəniyevin araşdırmalarında bütövlükdə Şirvanda yaşamış aşıqların həyat və yaradıcılığı ilə bağlı soraqlar var. S.Qəniyev bildirir ki, tərtib edilən toplu mərhum Əzizə xanımı təkrar etmək deyil: «Bu topludakı sinədəftərlərin təxminən 60 nəfəri kişidir. Şirvanın Göyçay, İsmayıllı, Hacıqabul, Əlibayramlı, Şamaxı, Ağsu, Qəbələ, Ucar kimi bölgələrindən ötən yüzilin 50-ci illərinə kimi yaşayıb-yaratmışların irsindən soraqları yığmışam. Haqqında müəyyən soraqlar əldə etdiyimiz şəxslər də az olmayıb. Məsələn, XVIII yüzildə Kolanı Məşədi Mustafa adlı bir el şairi yaşayıb. Cünglərdə onun müxtəlif şeirlərindən parçalar qalıb. Ümumən bu şairlərdə həvəskarlıq daha çox sezilir. Şeirlərinin əksəriyyəti müəyyən hadisələrlə daha çox bağlıdır. Məsələn, tutalım ki, hər hansı bir kəndxudanın ifşası aparıcı motivlərdəndir.

Qadınların yaradıcılıq nümunələrində hüquq bərpası cəhdi, zamanadan şikayət motivləri, incikliyin ifadəsi güclüdür. Qadın şairlərimiz yaşmaq altından baxmalarına baxmayaraq işartılarla zamanadan narazılıqlarını ifadə ediblər. Məncə, indi bütün folklor materiallarını birdən-birə çap etdirmək mümkün olmasa da, ən yaxşı halda bunları ardıcıl, səylə yığıb qoymaq lazımdır. Həmişə inadla və inamla folklor soraqlarımızı toplamışam. «Şirvan aşıqları» kitabım 15 il qabaq işıq üzü görüb. Ötən müddətdə bu sahədə axtarışlarda xeyli yeniliklər olub. 400 səhifədən artıq həcmdə «Şirvan aşıqları» işıq üzü görüb. Dövlət o zaman güclü olur ki, onun mənəvi həyatının bütün sahələri tədqiq edilmiş olsun».

Qədim musiqi nümunələrinin toplanılması ilə bağlı soraqlar haqqında danışan S.Qəniyev bildirir ki, Şirvan aşıq havacatlarının hamısı bir yerdə yazılı şəkildə yoxdur: «Doktorluq dissertasiyamda Şirvan saz havalarını yaşlı aşıqlardan soruşub ümumiləşdirmişəm. Amma bu havacatlar sazın hansı kökündədir; bunu araşdırmaq musiqiçilərin işidir. Məsələn, Aşıq Mirzə Bilalın 80-dən çox yaşı olan oğlu Şəfi dayı deyirdi ki, atası vaxtilə «Cüdayi» oxuyub. Özü də bu, «güllü» və «gülsüz» olub. Sırf musiqi təhsili olan tədqiqatçı bunu açmalıdır. Məncə, bizə gəlib çatan klassik Şirvan aşıq havalarının sayı 40-50 arasındadır. Aşıq Şakirin, Aşıq Əhmədin və başqalarının bəstələrinin buna aidiyyəti yoxdur; yəni bunlar müəlliflidir. Yuxarıdakıların da 10-15-i oxunmur, yalnız adları gəlib çatıb, qalanlarını ustadlar ifa edə bilirlər».

Həmişə yeni yaradıcı nəsillərin yaranması zəruridir. Təəssüf ki, bu gün aşıq məktəblərinin halında əvvəlki yaradıcılıq ənənəsinin bütöv, yaradıcı şəkildə yaşadılması hiss olunmur. Düzdür, bu gün Şirvanda aşıq sənəti sahəsində ciddi bir canlanma müşahidə olunmaqdadır. Ümumən isə bu məsələ sarıdan narahatlığını ifadə edən S.Qəniyev deyir ki, unutqanlıq artsa, qalan havacatlar da «Cüdayi»nin gününə düşə bilər: «Kim qədim havacatları ifa edirsə, onlar lentə yazılsın, itməsin. İndi yeni istedadlar gələcək, ənənəni daha güclü qoruyacaq, o başqa məsələ».

Bu gün toy adət-ənənəsinin daha da özgələşməsi milli musiqimizin, aşıq havacatlarımızın unudulması təhlükəsini artırır. Toylarda zurna-balaban, sazımız haradasa sintezatorun əyalətində qalır. S.Qəniyev hesab edir ki, ziyalılarımız bununla bağlı daim sözlərini deməlidirlər: «Ümumiyyətlə, milli musiqinin qorunması sahəsində təəsübkeşlik həmişə lazımdır».

Vaxtilə «Şirvan şairləri» adlı kitabda 350 şairin yer aldığını deyən S.Qəniyev hazırda kitabla bağlı materialların zənginləşdiyini, 500 şair haqqında təkmilləşdirilmiş nəşrin olacağını bildirir. Kitab bu ilin axırlarında işıq üzü görəcək.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 9 iyun.- S.14.