Azərbaycanla Türküstan elləri arasında mədəniyyət
körpüsü yaradan
ziyalı
Esmira Fuad: «Sabir amansız xəstəliyin
məngənəsində əzab çəkərkən Səid
Rza Əlizadə onun müalicəsi üçün xeyli pul
toplayıb gətiribmiş»
Səid Rza Əlizadə hər şeydən öncə Azərbaycan xalqının bətnindən doğulmuş, zəngin və çoxşaxəli elmi-pedaqoji, ictimai-siyasi fəaliyyəti, publisistik, bədii və elmi yaradıcılığı ilə hər zaman ölkəsini və xalqını ləyaqətlə təmsil edən, Orta Asiya türklərinə yüksək səviyyəli xidmətlərilə həm də Azərbaycanımıza başucalığı gətirən əsl ziyalı, Azərbaycan türkü idi. Bu şəxs haqda danışan publisist-araşdırmaçı Esmira Fuad onun həyat və yaradıcılığını araşdırıb.
Səid Rza Əlizadə 1887-ci ildə Özbəkistanın məşhur Səmərqənd şəhərində dünyaya göz açıb. Kiçik yaşlarından Səmərqənddəki ali ruhani mədrəsəsində dini təhsil alıb, ərəb-fars dillərini mükəmməl öyrənib. Səmərqənd mətbuatında mühərrirlik fəaliyyətinə başlayıb. Onun gərgin və səmərəli fəaliyyəti nəticəsində 1904-cü ilin 1 mayında «Səmərqənd» qəzetinin ilk sayı çapdan çıxıb. E.Fuad bildirir ki, o, bitib-tükənməyən yaradıcılıq eşqilə müxtəlif dillərdə məqalələr nəşr etdirib, qəzetin yaşaması, geniş yayılması naminə var qüvvəsini sərf edib. Coşub-çağlayan yaradıcılıq ilhamı ilə qazax, qırğız, tacik, özbək və türkmən dillərində sərbəst yazılar yazaraq taleyüklü məsələləri gündəmə çıxardığına görə 1905-ci ildə Türküstan hökuməti tərəfindən beynəlxalq səviyyəli jurnalist vəsiqəsini alıb, bundan sonra daha böyük qüvvə və əzmkarlıqla mühərrirlik fəaliyyətini genişləndirib.
O, 1908-ci ildən özbək, tacik və rus dillərində «Ayna» adında həm qəzet, həm də jurnal buraxmağa nail olub. Mahmud Xoca Behbudi «Ayna» qəzet və jurnalının baş redaktoru olsa da buraxılışa əsas məsul, redaktoru və tərcüməçisi məhz S.R.Əlizadə idi: «Artıq Türküstan mətbuatında öz yeri, öz səsi vardı Səid Rza Əlizadənin…
Bütün mahal camaatı onun imzasını tanıyır və sevirdi. Elin-obanın sevgisi onu daha artıq əzmlə, enerji ilə işləməyə ruhlandırır, maarifləndirmə yolu ilə xalqın gözünü açmağa, savadlandırmağa sövq edirdi. Bu məqsədlə şəxsi vəsaiti hesabına 1915-ci ildə «Şərq» adında yeni qəzet buraxmağa başlayır. 1916-cı ildə isə «Teleqraf» vərəqələrini nəşr edir. Bu vərəqələrdə dünyada baş verən hadisə və olayları qısa xəbərlər şəklində özbək və tacik dillərinə çevirərək çap etdirir, xalqa çatdırırdı. 1917-ci ildə «Hürriyyət» adlı yeni qəzet işıq üzü görür. S.R.Əlizadə «Hürriyyət»də həm şöbə müdiri, həm də tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərir. Özbəkistandakı Zərəfğan çayının adından götürülmüş və özbək dilində çıxan «Zərəfğan» qəzetində də (1919) eyni işləri həyata keçirir. Eyni zamanda rus dilində nəşr olunan «Samarkand», «Qolos Samarkanda», «Trud», «Proletari» qəzetlərində həm müxbir, həm də tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərir. 1919-cu ildə «İnqilab şöləsi» jurnalını yaradır və baş redaktoru olur. Baş redaktor kimi jurnalın işinə dövrün ziyalılarını – Sədrəddin Eyni, Qulam Kazımzadə, Zehni və Muxtarini cəlb edir, kollektiv təbliğat, təşviqat və maarifləndirmə siyasətini uğurla həyata keçirir».
«İnqilab şöləsi»
jurnalı Rusiya, Tatarıstan, Azərbaycan,
Türküstan, İran,
Türkiyə, Pakistan və
Hindistana yayılır,
ərəb ölkələrinə
isə karvan yolu ilə çatdırılırdı.
Hər tərəfə,
bütün türk dünyasına yayılan
8 səhifəlik «İnqilab
şöləsi» jurnalının
3 il ərzində 32 nömrəsi çapdan çıxmış, xalqın
mədəni həyatında
çox böyük rol oynamışdı: «Səid Rza Əlizadə
təcrübəli jurnalist
idi, öz dövründə çıxan
«Türküstan», «İrşad»,
«İqbal», «Axşam»
(Türkiyə), «Tərcüman»
(Baxçasaray-Krım), «Novıy
Vostok» (Moskva), «Sədaye-İran», «Azadeye-İran»,
«Həblül-mətn» (Hindistan)
və s. mətbuat orqanlarında müxtəlif
imzalarla çıxış
edirdi. Qərb dünyasının müsəlman
Şərqinə təzyiqlər
göstərməsini, Avropa
və Amerikanın, ingilislərin hegemonluq iddialarını kəskin
tənqid edən, dövrün çatışmazlıqlarını,
eybəcərliklərini əks
etdirən yazılar qələmə alaraq mətbuatda gizli imzalarla fəal çıxış edən
Səid Rza Əlizadənin başına
ingilislər 50 min funt-sterlinq
pul qoyurlar. Türküstan mətbuatının
yaradıcılarından biri
kimi qiymətləndirilən,
«Bəhlul», «Kargər»,
«Sitəmdidə», «Molla
Cumbul», «Çələnquy»,
«Zəmbur», «Taziyanə»,
«Rəncbər», «Muğtiqoyib»,
«Neştər», «Şapalaq»,
«S.Əli», «S.A», «S.Aliyev»,
«Səmərqəndi» kimi
nə az, nə çox, düz 15 gizli imza ilə dövr
mətbuatda, o cümlədən
«Molla Nəsrəddin»,
«Tərcüman» və
başqa jurnal və qəzetlərdə
mütəmadi çıxış
edən, Azərbaycanla
müntəzəm əlaqə
saxlayan Səid Rza Əlizadənin bu adlarda nəşr
olunan dəyərli yazılarına rast gələn tədqiqatçı
alimlər, soydaşlarımız,
eləcə də hər hansı oxucu artıq «Zənbur», «Neştəri»,
«Rəncbər» və
s. kimi gizli imzaların ona məxsusluğunu biləcək».
S.R.Əlizadə məşhur şair
Sabir amansız xəstəliyin məngənəsində
əzab çəkərkən
ona baş çəkmiş, müalicəsi
üçün xeyli
pul toplayıb gətiribmiş: «Səid Rza Əlizadə təcrübəli, fədakar
pedaqoq kimi maarif və məktəbdarlıq işlərində
can qoyub, xalqın balalarının savadlı
olması, elmə, biliyə yiyələnməsi
yolunda yorulmadan çalışıb, mübarizə
aparıb. Yeni üsullu məktəb açaraq kasıb ailələrin uşaqlarını
öz himayəsinə
alan və
onların maddi ehtiyaclarını imkanı
daxilində ödəməyə
çalışan istedadlı
pedaqoqun özü də rus dili
və tarix fənlərini tədris edib. Onun özbək
və tacik məktəblərinin şagirdləri
üçün ilk dəfə
olaraq «Əlifba» kitabı yazması və məktəbyaşlı
uşaqların ərəb
dilini asan mənimsəmələri üçün
tədricilik prinsipini,
yəni sadədən
nisbətən mürəkkəbə
doğru öyrənmə
üsulunu diqqət mərkəzində saxlaması
elmi-pedaqoji aləmdə
özbək və tacik maarifinin inkişafına ciddi kömək, əsl maarifçi, pedaqoq hünəri kimi qiymətləndirilib. Güclü rezonans
doğurmuş əlifba
kitabı 1920, 1924 və
1925-ci illərdə 3 dəfə
təkrar nəşr olunub. Tacik məktəbliləri üçün yazdığı
«Onun kitabı» (1929) adlı dərs vəsaitində toplanmış
materiallar sağlam pedaqoji fikrin, düşüncənin məhsulu
kimi marağa səbəb olub. 1924-cü ildə çap olunmuş «Tacik dilinin sərf-nəhvi»
qrammatika kitabı, 61
min sözdən ibarət
ilk mükəmməl «Rusca-tacikcə
tam lüğət» (2 cilddə)
ciddi nəşrlər
idi və müəllifin həm rus, həm də
tacik dillərini nə qədər dərindən bilməsini,
yüksək mühakimə
və müqayisə səriştəsinə malik
linqvist, kamil dilçi olduğunu göstərirdi».
Səid Rza Əlizadənin rejissor kimi fəaliyyəti
də uğurlu olub. O, Ü.Hacıbəyovun «Arşın mal alan», «O olmasın, bu olsun» və digər musiqili komediyalarını, J.B.Molyerin
«Zorən təbib», H.Cavidin «Şeyx Sənan», «Şeyda» əsərlərini Səmərqənd
teatrlarında səhnələşdirib,
uğurlu tamaşalar alınıb və böyük məhəbbətlə
qarşılanıb. Bu yollarla dövrünün görkəmli ziyalısı
Türküstanla Azərbaycan
arasında iqtisadi, mədəni əlaqələri
daha da dərinləşdirirdi.
Repressiya illərinin acı, sərt küləkləri Səid
Rza Əlizadədən
də tale yollarına
əsmiş, son dərəcə
zəngin yaradıcılıq
yolu olan soydaşımızın da
qollarına həbsxana
qandalları vurulmuş,
Vladimir şəhərindəki «Sentral» dustaqxanasına salınmış, 1945-ci il
dekabrın 25-də vərəm
xəstəliyindən ölmüşdü.
Həvəsi Fərhad Əlizadə uzun axtarışlardan sonra onun adsız
qəbrini aşkar edib, məzarını
1987-ci ildə Səmərqənddəki
«Pəncab» qəbristanlığına
köçürüb: «Türküstan
ömrünü ona sözlə ölçüyəgəlməz
dərəcədə böyük
xidmətlərə həsr
etmiş soydaşımızın
misilsiz əməyini layiqincə qiymətləndirib,
adı məktəb, küçə və mikrorayona verilərək əbədiləşdirilib, ev
muzeyi yaradılıb,
giriş qapısına
bürüncdən barelyefi
vurulub. Səmərqənddə adını daşıyan
məktəbin qarşısında
büstü qoyulub.
Onun «Dünya tarixi» əsəri rus alimləri tərəfindən
araşdırılır».
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 13 iyun.-
S.14.