Ədəbi tənqidin Hüseyn Cavid yaradıcılığına münasibəti

Kamran Əliyev: «20-30-cu illər mərhələsi Cavid yaradıcılığına baxışın ziddiyyətli dövrü olub»

Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklərindən biri, dahi dramaturq Hüseyn Cavidin irsinin tədqiqi həmişə diqqət mərkəzində olub. Filologiya elmləri doktoru Kamran Əliyev Cavid yaradıcılığına ədəbi tənqidin münasibətini araşdırıb, maraqlı qənaətlərə gəlib. Cavid yaradıcılığının ötən yüzilin 20-30-ci illərində tədqiq olunmasının səbəbini tədqiqatçı həmin dövr ədəbi tənqidinin Hüseyn Cavidə doğru yönələn maraq və diqqətinin izlənilməsi, hər şeydən qabaq sənətkarın yaradıcılığına aid doğru və yanlış baxışların meydana çıxarılması və onların səbəblərinin aydınlaşdırılması istəyində görür: «Geniş dünyagörüşə və analitik təfəkkürə malik Hüseyn Cavid sənət baxımından yeni bədii sistemin yaradıcısı olduğuna görə həm şəxsiyyətinə, həm də bədii yaradıcılığına münasibətdə ona yaxın bir dünyagörüşə, sənət qavrayışına malik tənqidçi tələb olunurdu. Cavid yaradıcılığa şeirlə başlamış, «Keçmiş günlər», «Bahar şəbnəmləri» kimi şeir kitabları çap edilmiş, daha artıq dərəcədə dramaturgiya yaradıcılığı ilə məşğul olmuşdu. Onun qeyri-adi poetik təbi imkan vermişdi ki, Azərbaycan dramaturgiya tarixində mənzum dramaturgiyanın banisi olsun. Başlıca mətləb ondadır ki, ədəbi tənqid onun şeir yaradıcılığından çox dramaturgiya irsi ilə məşğul olub. Bu isə ilk növbədə teatra bağlı bir hadisədir, çünki Cavid dövründə əsərlərin tamaşaya qoyulması geniş miqyas almış və tənqidçilər teatr problemlərinin təhlilinə ciddi əhəmiyyət vermişdilər. Ədəbi tənqidin işi yalnız teatr məsələləri ilə məhdudlaşmırdı, habelə dramaturgiyanın özünün sənət problemlərinə də geniş əhəmiyyət verilirdi».

Tədqiqatçı 20-30-cu illər mərhələsini Cavid yaradıcılığına baxışın ziddiyyətli dövrü adlandırır: «Hüseyn Cavid yaradıcılığına münasibətin məsuliyyət meyarı kimi aşağıdakı mülahizəni xatırlamaq yerinə düşər: «H.Cavidin «Şeyx Sənan» pyesini tənqidə cəsarət edəməyiz. Çünki Cavidi tənqid üçün ikinci bir Cavid lazım gəlir ki, o da, zənnimcə, bizdə yox kimidir» («Azərbaycan füqərası» qəzeti, 20 noyabr 1921-ci il). Şübhəsiz, bu mülahizəni bütün tənqidçilər qəbul etməmiş və qəbul edə də bilməzdilər. Ona görə ki, dövrün mürəkkəbliyi daxilində bədii zövqlərin müxtəlifliyi daha tez meydana çıxırdı və rəngarəngliyini qoruyub saxlayırdı. Lakin yuxarıdakı mülahizənin əsas aparıcı mahiyyəti onun tənqidçilər qarşısında qoyduğu məsuliyyət yükündədir. Yəni Hüseyn Cavidə münasibətdə elə-belə, ötəri mövqe tutmaq olmaz. Təəssüf ki, Cavidşünaslıq tarixində həmişə belə olmayıb, Cavid haqqında obyektiv mülahizələrlə yanaşı qeyri-ciddi, qərəzli, hətta açıq-açığına səhv fikirlər və müddəalar da irəli sürülüb. «İblis» faciəsi tamaşaya qoyulan vaxt tənqidçilərdən biri yazırdı: «İblis» ölməz və daima bərhəyat olan bir əsərdir ki, insanların təhzibi-əxlaqına dair bundan da nafe bir əsər ola bilməz» (Tənqidçi. «İblis». – «Kommunist» qəzeti, 4 oktyabr 1921-ci il). Başqa bir tənqidçinin fikri isə belə idi: «Keçən məqaləmizdə söylədiyimiz üzrə «İblis»də müəllif yoldaş «Şeyx Sənan» qədər müvəffəq olmamışdır. Birinci səbəbi əsərdəki təzaddır. Biz keçən dəfə də yazmışdıq ki, «İblis»də təzad o qədər kök salmışdır ki, əsla təmizləmək olmaz» (Xəlil İbrahim. Ədəbiyyat hərarələri. – «Kommunist» qəzeti, 1-2 dekabr 1921-ci il). Faktlar göz qarşısındadır: biri Cavidin «İblis» əsərini təqdir edir, digəri tənqid atəşinə tutur; biri «İblis»i tərbiyəvi əhəmiyyətinə görə yüksək qiymətləndirir, digəri orada təzad axtarmağı və təzad tapmağı mühüm vəzifə hesab edir. Şübhəsiz, o fikirdə deyilik ki, bir əsər haqqında ayrı-ayrı tənqidçilərin müxtəlif mülahizələri ola bilməz. Kimdən və hansı əsərdən yazılmasından asılı olmayaraq tənqid obyektiv və sübutlu olmalıdır. Ona görə də «İblis»də təzad axtaranlar bu fikrin təsdiqini İblisin müxtəlif səhnələrdə müxtəlif libaslarda – müxtəlif cildlərdə səhnəyə gəlişində görürdülər. Tənqidçilərin bu cəhdi tamamilə əsassızdır».

M.Quliyev 1930-cu ildə çap etdirdiyi «Oktyabr və türk ədəbiyyatı» kitabında yazır: «Cavid yaradıcılığının yüksəlişində ən ciddi əsər «İblis»dir. Bu əsər Hüseyn Caviddə Gete, Lermontov, Bayronun təsirilə yaranmışdır. Əsərin baş qəhrəmanı İblis – Mefistofelin varlığında onların təsiri görünməkdədir. Hüseyn Cavid söz sənətinin böyük rəssamıdır». M.Quliyev «Topal Teymur» haqqında yazır: «Topal Teymur» estetik ideyasız bir əsərdir: Hüseyn Cavidin əsərində: meşşan məfkurəsindən başqa nə bir fikir var, nə ideya, nə də müasir məsələlərin həlli» (M.Quliyev. Hazırkı türk ədəbiyyatı haqqında. – «Kommunist» qəzeti, 7 dekabr 1926-cı il). Yaxud: » … bu il bizim türk teatrı yeni bir ədəbi əsərlə – Hüseyn Cavidin «Topal Teymur»u ilə zənginləşmişdir. Azərbaycan inqilabının altıncı ilində H.Cavid tarixi bir pyes yazmış və bu əsərdə fəthlər yaparkən insan qafalarından ehramlar tikən Teymurləng kimi bir tipi idealizə etmişdir».

Faktları sadalayan K.Əliyev 30-40-cı illərdə fəal ədəbi yaradıcılıqla məşğul olan Əli Nazimin də bir mülahizəsinə diqqət çəkir: «Şübhəsiz ki, məmləkətin son hadisələrindən az mütəəssir olan bu ədəbiyyat zümrəsi, təəssüflə deməliyəm ki, kəndisini bitərəf bir cəbhəyə doğru çəkir. İlhamını ya əski Turan istilalarından («Topal Teymur» – Hüseyn Cavid), ya əski Ərəbistan çöllərindən («Peyğəmbər» – Hüseyn Cavid) alar, yaxud da «Qız qalalarından» (Cəfər Cabbarzadə) və ya «Göy gölün» füsunkar və simfonik mənzərələrindən ruhlanır (Cavad). Məmləkətdə nə yapıldığı, yıxılan və qurulan işləri, yaradılan yenilikləri guya görmək istəmirlər».

Araşdırmaçı bildirir ki, Hüseyn Cavid çox vaxt iki cəhətdən ittiham olunub: «Bir çox tarixi şəxsiyyətlərdən yazmasına (guya onları idealizə etməsinə) görə; bəzi əsərlərinin mövzusunu yaxın Şərq ölkələrindən aldığı üçün. «Topal Teymur» əsərini gözdən salmaq üçün «Gənc işçi» qəzetində çıxan bir məqalədə deyilirdi: «Əsərin adı özünə çox uyğundur. Əsər sənətcə topaldır» («Gənc işçi» qəzeti», 22 noyabr 1926-cı il). Hələ 20-30-cu illərdə tənqidçilər «Topal Teymur» əsərində bir çox müsbət xüsusiyyətlər və keyfiyyətlər görürdülər. Hətta əsgərlərin söhbətlərindəki etiraz notları, Şair Kirmaninin narazı mövqeyi araşdırıcıların diqqətindən kənarda qalmamışdı. Bəzi tənqidçilər bu məsələləri əsərin qabaqcıl mövqeyi, qabaqcıl dünyagörüşü ehtiva etmək kimi mənimsəmişdilər. Tənqidçilərin biri yazırdı: «Hüseyn Cavid öz ədəbi icadı üçün köhnə mövzular axtarır və öz yaradıcılığı üçün «İblis», «Peyğəmbər», «Şeyx Sənan», «Keçmiş günlər» kimi köhnə mövzuları intixab edir. Amma Hüseyn Cavid kimi böyük talant sahibi şairə baxüsus «Uçurum»a doğru getmək, bizcə, heç məsləhət deyildir» (Ə.Şərif. «İblis», «Kommunist» qəzeti, 22 oktyabr 1924-cü il).

Beləliklə, tənqidçi şairin «Peyğəmbər» kimi mövzulara müraciətini onun öz əsərinə istinadən «uçurum» kimi mənalandırırdı. Şübhəsiz, təbii məsələdir ki, H.Cavidin bu tipli əsərlər yazması dövrün ümumi qaydalarına uyğun gələ bilməzdi. Yenə də burada iki meyl görünür. Bəziləri bütün bu əsərləri təqdir edir: » …düz on il bundan qabaq «Ana» meydana çıxdı. O zaman Hüseyn Cavid ancaq yüksələn ulduz idi. İndi isə axtarışlarının dərinliyi, şeirinin gözəlliyi və hisslərinin incəliyi etibarilə türk ədəbiyyatında özünə bərabər qüvvə bilməyən parlaq günəşdir» («Zarya Vostoka» qəzeti, 14 mart 1923-cü il). H.Zeynallı da yazırdı: «Cavid bir «Şeyx Sənan» yazar, bir «Uçurum» açar, bir «Afət» doğurar, bir «İblis» rəqs etdirər, bir «Peyğəmbər» yaratmağa qeyrət edər. Bəlkə də şimdi bir «Çingiz», yarın bir «İsgəndər» diriltməyə can atacaqdır».

Bu da Cavidi təqdirdir. Lakin qəribədir; həmin fikri təhlil edən bəzi tədqiqatçılar belə fikrə gəlirlər ki, guya «tənqidçi şairin xalq həyatı və gerçəkliyini öz yaradıcılığının mövzusuna çevrilməsinə işarə etmiş olurdu». Sonra da öz fikirlərini bir az genişləndirərək Cavidin bu tipli yaradıcılığını «müasir poeziyanın novator hərəkəti üçün maneələrdən» biri hesab edirdi».

H.Cavidin keçmişə – tarixi mövzulara müraciətinin əsl mahiyyətinə toxunan araşdırmaçı bildirir: «H.Cavid ilk kitabına «Keçmiş günlər» (1913) adını vermişdi və əslində keçmiş günlər – yaşanılan günlər deməkdir. Əsl sənətkar üçün isə yaşanılan günlərin, hadisələrin nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu nəzərə alsaq, onda H.Cavidin sənət məsuliyyəti barədə həqiqəti müəyyən etmiş olarıq. Digər tərəfdən H.Cavid üçün keçmiş günlər tarixi yaddaşdır, yəni uzaq gələcəklə qarşılaşan, həm də uzaq gələcəyin əsası olan yaddaşdır.

Bir az sonra keçmiş günlər «Şeyx Sənan» və «İblis»lə əvəz edildi. Lakin heç kimə qəribə gəlməməlidir ki, elə bu əsərlər də H.Cavidin dünya dərkinin nəticələri idi. Yəni əfsanə və mif Cavidi öz dövrünün aktual və vacib məsələlərinə münasibət ifadə etməkdə məhdudlaşdırmırdı, əksinə bəşərilik səviyyəsinin fəthi üçün geniş imkanlar açırdı. H.Cavidin «Topal Teymur» əsərinin ideyasını isə əsərdə aparıcı qəhrəman kimi verilən Teymurləngin tarixi fəaliyyətində yox, daha çox onun Yıldırım Bəyazidlə son dialoqunda axtarmaq lazımdır. Deməli, tarixdən yazılmasına baxmayaraq, müasirlik məzmunu daşıyan H.Cavid əsərləri heç vaxt müasir poeziyanın inkişafına maneə olub əngəl törədə bilməzdi.

Başqa bir məsələ: Cavid əsərlərində bütün çılpaqlığı ilə görünən coğrafi genişlik də ədəbi tənqidin kəskin hədəflərindən olub. B.Çobanzadə «Azəri ədəbiyyatının yeni dövrü» məqaləsində H.Cavidin «Uzaq mühitlər və mövzular ətrafında dolaşması»ndan bəhs edirdi. Tənqidçi S.Şamilov isə H.Cavid yaradıcılığının bu cəhətini nəzərdə tutaraq yazırdı: «Cavid Azərbaycan şairidir. Lakin Azərbaycan həyatından çox az yazır» («Ədəbiyyat qəzeti», 27 mart 1937-ci il).

Doğrudur, H.Cavid əsərlərində zaman məhdudiyyəti olmadığı kimi məkan məhdudiyyəti də yoxdur. Bütün bunlara baxmayaraq H.Cavidi «uzaq mühitlərdən» yazmasına görə ittiham etmək doğru deyildi. Çünki mövzuları uzaq və yaxın məkanlardan götürmək, obrazları uzaq və yaxın adamların taleyi ilə bağlamaq romantizmin təbii və özünəməxsus xüsusiyyətlərindəndir. Eyni zamanda bunlar milli əlamətləri də qətiyyən rədd etmir».

Araşdırmaçı fikrini belə ümumiləşdirir: «Beləliklə, 20-30-cu illərdə şair-dramaturqun «Yerə enməm də səma şairiyəm» misrası o zaman çox populyar olmuş və «səma şairliyi» ifadəsi Cavidə aid edilərək onun tənqidinə «şərait yaratmışdı». Cavid Türkiyədən Qurbanəli Şərifzadənin ünvanına göndərdiyi məktubunda yazır: «Bir yarpaq kağızı əlimə aldımmı, dərhal geniş sahələr, parlaq-parlaq ülviyyələr, acı-acı həqiqətlər (!), xüsusən təsvir və təsəvvürü güc bir çox fikirlər alay-alay gözümdə təcəssüm edir kibi olur» (Ə.Şərif. Keçmiş günlərdən. Bakı, 1977). Göründüyü kimi, Cavid hələ yaradıcılığa başlamamışdan qabaq «acı-acı həqiqətlərə» daha diqqətli olub və bu cür həyat məsələlərini əsərlərində əks etdirib».

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 19 iyun.- S.14.