«Dilmanc» türk dilləri arasında ilk
maşın tərcümə sistemidir
«Rus
dilindən Azərbaycan dilinə statistik maşın tərcümə
sistemi düzəltmişik»
Əbülfət Fətullayev:
«Transleyt.az saytına daxil olub rus dilində mətni qoymaqla bu
prosesdən istifadə etmək mümkündür»
Son dövrlər Azərbaycanda internet sürətlə
inkişaf edir.
Bu sektorun ölkənin qabaqcıl sahəsinə
çevrilməsi hökumətin də prioritet məsələləri
sırasındadır. İnternet geniş
şəbəkəyə malik olduğundan burada tərcümə
proqramlarını da həyata keçirmək
mümkündür. Azərbaycanda internet
resurslarındakı məlumatların xarici dilllərdən
ana dilinə tərcümə məsələsi tədricən
də olsa öz həllini tapmaq üzrədir. Tərcümə proqramları və ümumiyyətlə
internetin ölkəmizdə inkişafı barədə
geniş məlumat almaq üçün «Dilmanc» layihəsinin
direktoru Əbülfət Fətullayevə müraciət
etdik.
Öncə o, tərcümə proqramının təkmilləşdirilməsi
istiqamətində hansı addımların
atıldığına aydınlıq gətirdi.
- Azərbaycan
dilində tətbiqi linqvistik texnologiyaların tətbiqinə
2003-cü ildən başlanılıb. Onda biz
ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilindən ingilis dilinə ilk
maşın tərcüməsi düzəltdik. Bu türk dilləri arasında ilk və yeganə
maşın tərcümə vasitəsi idi. Maşın tərcümə sistemi yaratmaq
üçün ilk texnologiya yaratdıq ki, ondan istənilən
sistemdə tətbiq oluna bilər. Məsələn,
maşın tərcüməsi metodu üçün patent
almışıq.
Qeyd edim ki, ilk maşın tərcüməsi sistemi
qaydalara əsaslanan maşın tərcümə sistemi idi. Əslində
maşın tərcümə sistemləri hazırda
üç tipə bölünür. Bunlar
qaydalara əsaslanan maşın tərcümə sistemi,
statistikaya və bir də nümunələrə əsaslanan
maşın tərcümə sistemidir. Müasir
dövrdə ən geniş yayılmış maşın tərcümə
sistemi statistikaya əsaslanan maşın tərcümə
sistemidir. Amma təəssüf ki, Azərbaycan
dilində mövcud informasiya kifayət qədər
olmadığından biz qaydalara əsaslanan maşın tərcümə
istiqamətini seçdik. Hazırda isə
statistik tərcümə sisteminin yaradılması üzərində
işləyirik. Artıq rus dilindən Azərbaycan
dilinə statistik maşın tərcümə sistemi düzəltmişik.
Transleyt.az saytına daxil olub rus dilində mətni
qoymaqla bu prosesdən istifadə etmək olar. Bu sistem dilmancın birinci versiyasından fərqli
olaraq kifayət qədər keyfiyyətli tərcümə
verir. Yaxın zamanlarda isə əksinə,
yəni Azərbaycan dilindən rus dilinə tərcüməni
də gücləndirəcəyik. Bundan əlavə
ingilis dilindən Azərbaycan və əksinə, Azərbaycandan
ingilis dilinə də statistik maşın tərcüməsinin
yaradılması üzərində işləyirik. Ən
son olaraq hibrit maşın tərcüməsi sistemi üzərində
də iş aparırıq. Hibrit maşın tərcümə
sistemi nədir? Həm qaydalara, həm də
statistikaya əsaslanan maşın tərcümə sisteminin
müsbət elementlərini seçirik. Hansı
ki, onların ikisi bir yerdə daha keyfiyyətli və daha ciddi
maşın tərcümə sistemi almağa imkan verir.
-
Mümkünsə, onlayn lüğət sisteminin fəaliyyəti
barədə də məlumat verərdiniz?
-
Maşın tərcümə sistemlərindən əlavə
onlayn lüğətlər üzərində də işləyirik.
Saytımıza Azərbaycan-ingilis, ingilis-Azərbaycan, rus-Azərbaycan
və Azərbaycan-rusca onlayan lüğətlər də yerləşdirmişik.
Bilirsiniz ki, onlayn lüğətlər adi
lüğətlərdən bir sıra xüsusiyyətlərinə
görə fərqlənir. Adi lüğətlərdə
sözü tərcümə etmək üçün
sözün kökünü bilmək lazımdır. Hər hansı bir insan xarici dili ümumiyyətlə
bilmirsə, həmin dildə sözün kökünü
heç cürə tapa bilməz. Bu halda
sözün kökünü tapıb onun tərcüməsini
aşkarlamaq olduqca çətindir. Onlayn
lüğət isə bu sahədə olan problemi aradan
qaldırır. Hər hansı bir vətəndaş
lazımi sözü istədiyi kimi lüğətə yerləşdirsə
də, lüğət vasitəsilə həmin söz analiz
edilərək sözün kökünü tapır və
ondan sonra tərcüməsini verir. Ondan əlavə
ingilis dilindən Azərbaycan və əksinə tərcümə
etməklə bağlı paralel korpuslar vasitəsilə hər
bir söz üçün nümunələr də göstərilir.
İnsanın lüğətə yerləşdirdiyi
sözün cümlədə işlədilməsinə və
onun tərcüməsinə xeyli sayda nümunələr də
göstərir. Onlayn lüğət bu sahədə
Azərbaycanda, ümumiyyətlə türk dilləri
arasında hələ ki, ilk belə lüğətdir. «Dilmanc» maşın tərcümə sistemidə
türk dilləri arasında hələlik ilk maşın tərcümə
sistemidir. Yəni türk dünyasında
bizim bu istiqamətdə gördüyümüz işlərə
bərabər və uyğun olan işlər hələ ki,
yoxdur.
-
Bilirsiniz ki, hazırda internetdən geniş təbəqələr
istifadə edir. Hətta uşaqlar da belə
internetə aludə olublar. Bu zaman bir sıra hallarda onlar
uşaq psixologiyasına zərər vura biləcək saytlara
da daxil ola bilərlər. Belə
halların baş verməmsi üçün internetdə
uşaqların təhlükəsizliyinin qorunması ilə
bağlı qanunvericilik sahəsində nə etmək olar?
- Biz əslində
Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin layihəsi
əsasında fəaliyyət göstəririk. O səbəbdən
də uşaqların internet təhlükəsizliyi sahəsində
qanunvericiliyin tətbiqi məsələlərilə məşğul
olmaq kompetensiyamıza daxil deyil. Bu işlərlə
məşğul olmuruq. Həmin sahə ilə
qanunvericiliyə müvafiq olaraq internet provayderlər məşğul
olurlar. İnternetdə həm təhlükəsizlik
məsələsi həll etmək, həm də gənc nəslin
neqativ saytlardan, porno saytlardan istifadəsinin
qarşısını almaq üçün provayderlər bu
işləri görməlidirlər. Hesab
edirəm ki, onlar bu sahədə lazımi qədər fəaliyyət
də göstərirlər. Həmçinin,
düşünürəm ki, bu işlər daimi olaraq daha da
təkmilləşdirilməlidir.
- Bu
sualı ona görə verdim ki, bir çox ölkələrdə,
o cümlədən qardaş Türkiyədə uşaqlar
üçün ayrıca internet provayderlər fəaliyyət
göstərir ki, onlar da həmin kateqoriyalı insanları
müxtəlif səpkili neqativ saytlara daxil olmaqdan qoruyurlar.
-
Bilirsiniz, internet elə böyük bir məkandır ki, orada
hər şeylə məşğul olmaq artıq
mümkün deyil. Yəni hansısa konkret bir
seqmenti seçib onunla məşğul olmaq lazımdır.
Əks halda ciddi bir nəticə əldə etmək
mümkün deyil. Bu baxımdan bizim sahəmiz
linqvistik texnologiya sahəsidir. Biz Azərbaycan
dili üçün texnologiyalar hazırlamaq sahəsinə
köklənmişik və bu istiqamət üzrə də
işləyirik. Digər məsələlərə
gəldikdə isə deməliyəm ki, provayderlərin əlində
böyük imkanlar var ki, həmin imkanlar vasitəsilə
ümumiyyətlə əxlaqi dəyərlərimizə, milli
mentalitetimizə uzaq olan saytlara girişi qadağan etmək
olar. Orta məktəblərə verilən internetdə
bu kimi saytları bağlamaq olar ki, şagirdlər həmin məkana
daxil ola bilməsinlər. Belə bir iş
görmək olar və görülməsi çox vacibdir. Hesab edirəm ki, mövcud qanunvericilik imkan verərsə,
provayderlər bunu həyata keçirməlidirlər. İnternetdə hələlik Azərbaycan dilində
informasiya bazası o qədər də böyük
olmadığından onun hansısa hissəsinin ayrılıb
uşaqlar üçün verilməsi, digər hissənin isə
böyüklərin sərəncamına buraxılması, yəni
belə bir bölgü aparmaq mümkün deyil. Amma indi bizdə elektron kitabxanalar yaradılır və
bu sahə genişləndirilməli, çoxaldılmalı və
uşaqlar üçün də saytlar
yaradılmalıdır. Həmin uşaq
saytlarında da məhz onları maraqlandıran məsələlərə
toxunmaq lazımdır. Xüsusən də
uşaq saytlarına müasir və klassik ədəbiyyatdan
seçmələr qoymaq olar, internetdə onlar
üçün ingilis dili kursları açmaq
mümkündür. Bu kimi vasitələrlə
də uşaqların, məktəblilərin mövcud tələbatlarını
ödəmək mümkün olar. İndinin
özündə də bunu etmək mümkündür. Sadəcə olaraq həmin sahə üzrə kimsə
məşğul olmalıdır. Məsələn,
Təhsil Hazirliyinin özünün elektron resursları var ki,
məktəblilər bunlardan istifadə edə bilərlər.
Ancaq bu işlə hələlik yalnız
hökumət qurumları məşğul olur. Kənardan xususi təşkilatların bu kimi işlərlə
məşğul olması halına isə hələlik təsadüf
etməmişəm.
- Ofis
proqramlarının Azərbaycan dilinə keçirilməsi
istiqamətində vəziyyət nə yerdədir?
- Lokalizasiya
məsələləri, Windos və ona uyğun tətbiqi
proqramların, xüsusən ofis proqramlarının
hazırlanması və türcəməsi prosesi əslində
çoxdan həyata keçirilir. Hələ
2003-2004-cü illərdə Elnur Vəlizadənin rəhbərliyi
altında bir qrup yaradılmışdı ki, onlar da ofis
proqramlarının lokalizasiyası işlərilə məşğul
olurdular. Bəndəniz də orada
iştirak edirdi. Windos XP, Windos Vista proqramlarını
artıq Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdik. İndi də həmin proqramlardan Azərbaycan dilində
istifadə etmək mümkündür.
- Bəs
bu sistemin daha da təkmilləşdirilməsi…
- Msələ
belədir, Windos XP sistemi lap əvvəlki versiya idi, onun
ardınca Windos Vista sistemi meydana gəldi. Lazım
olan şeylərin əksəriyyəti Windos Vista-da vardı.
Windos-un yeni versiyaları çıxdıqca
artıq bunlar da Azərbaycan dilinə tərcümə olunur
və bu sahədə işlər daimi olaraq gedir.
- Milli
antivirus proqramlarının hazırlanması istiqamətində
nə kimi işlər görülür? Bir ara
mətbuatda milli antivirus proqramının
hazırlandığı barədə məlumatlar
getmişdi. Amma sonra bu barədə susdular.
Bu məlumat nə dərəcədə həqiqəti
əks etdirir?
-
Dünya miqyasında antivirus proqramlarının tətbiqilə
məşğul olub bu istiqamətdə xeyli nailiyyətlər
əldə edən və internetdə də tanınan
çoxsaylı belə proqramlar var. Məsələn,
Kasperskinin antivirus proqramı kifayət qədər diqqəti
cəlb edən, istifadəçilərin hörmətini
qazanan, gündəlik işdə insana kömək edən
proqramlardandır. Belə proqramlar internetdən
gələn təhlükələri neytrallaşdırır.
Ancaq eyni zamanda, virus yazan proqramistlər də
öz işlərini təkmilləşdirirlər. Buna uyğun olaraq antivirus firmaları da daim işlərinin
təkmilləşdirilməsi istiqamətində
çalışır. Ona görə də
bu sahədə milli antivirus proqramının yaradılması
məsələsinin nə dərəcədə önəmli
olması o qədər də maraqlı deyil. Antivirus elə bir proqramdır ki, onun milli proqram olmaq
əvəzinə, beynəlxalq, qlobal proqram şəklində
olması daha yaxşıdır. Burada əsas məsələ
internetdəki viruslardan kompyuterin daha yaxşı qorunmasına
nail olmaqdır.
Rüfət Sultan
Xalq Cəbhəsi.-
2012.- 27 noyabr.- S.10.