Mirzə İsmayıl Qasir

O, XIX əsr Lənkəran ziyalıları mühitinin sayğılı nümayəndələrindən biri kimi qəbul olunur

Mirzə İsmayıl Hacı Molla Səlim oğlu Qasir 1802-1805-ci illər arasında Şirvan xanlığının Ləki kəndində ruhani-ziyalı ailəsində anadan olub. Qasirin ulu babası Molla Mülküm xan öz ailəsi və oğlu Dövlət xanla birlikdə 1750-60-cı illər arasında Cənubi Azərbaycandan (ola bilsin ki, İsfahan və ya Əhrəm şəhərindən) Araz çayı kənarındakı Ləki kəndinə köçmüş və həmişəlik burada sakin kimi yerləşib. İranda onların qohum-əqrabaları qalıb və sonralar Qasir onlarla əlaqə saxlayıb. Qasirin bacılarından birinin Əhrəmdə, ikisinin isə Təbrizdə ərdə olmaları haqqında məlumat vardır. Dövlətxanın oğlu, Qasirin atası Molla Səlim mükəmməl təhsil görüb, Kərbəlada oxumuş ziyalılarından biri olub. Onun «Qasir» təxəllüsü ilə türk, ərəb və fars dillərində şeirlər yazdığı məlumdur. Kərbəlada təhsilini başa vurandan sonra Hacı Molla Səlim vətəni Şirvana dönmüş, sonra ailəsi ilə bir müddət İrana köçüb. Əhrəm xanlığında qarşıdurma səngiyəndən sonra Hacı Molla Səlim yenidən şimala qayıdaraq, Cavadxan mahalında mədrəsə açaraq şagirdlərə dərs deyib. İsmayıl hələ balaca ikən atası 1812-ci ildə vəfat edib. Atasının ölümündən sonra 12-13 yaşlarında Cənubi Azərbaycanın Əhər qəsəbəsində yaşayan bacısıgilə getmiş və təhsilini davam etdirmişdir. 4 il burada oxuduqdan sonra Təbrizə getmiş, ərəb və fars dillərini, Şərq ədəbiyyatını və fəlsəfəsini mənimsəmişdir. Qasirin ilk təhsilini Əhərdə alması fikri dəqiq deyildir, ən azı ona görə ki, ruhani-ziyalı ailəsində böyümüş Mirzə İsmayıl 12-13 yaşlarında İrana gedənə qədər yazıb-oxumağı bacarmaya bilməzdi.

Qasirin şeir yazmağa nə zaman başladığı dürüst məlum deyildir. Lakin hələ cavan yaşlarında Təbrizdə təhsil alarkən Balaxanım adlı bir qızı sevməsi və nakam məhəbbətini şeirlə ifadə etməsi çox gənc yaşlarından yaradıcılığa başlamasına sübüt ola bilər. Təbrizdə təhsil alarkən Hafizi, Füzuliyi, Cığatay şairlərini oxuyan Qasir bir tərəfdən şeirlər də yazmağa başlayır. Beləliklə, Qasirin təhsil illərini səmərəli keçirməsi, təhsillə yanaşı, «Məcnun» təxəllüsü ilə bədii yaradıcılığa başlaması məlum olur. Qasir Təbrizdə təhsil alarkən bəzi vaxtlarda Ordubada (dayısı Hüseyn Sultangilə), bəzən də Lənkəranın Sütəmürdov kəndində yaşayan ikinci dayısı Molla Əliməmmədgilə gedir və tətil vaxtını buralarda keçirirdi. Qasirin haqqında samballı məlumat toplamış tədqiqatçılardan biri qeyd edir ki, Təbrizdə yaşadığı illərdə Qasir yaxın dostu Əsgərxan bəylə birgə rus dilini öyrənməyə səy göstərir. Bu fikri dəqiqləşdirmək lazımdır. Halbuki Təbrizdə belə bir imkanın ola biləcəyi şübhəlidir. Belə demək daha doğru sayıla bilər ki, Qasir Təbrizdə təhsil illərində tətil zamanı qohumlarının yanına qayıdarkən Ordubadda yaşayan dayısı Hüseyn Sultanın təkidi ilə rus dilini öyrənmiş, rus ədəbiyyatı ilə tanış olur və ola bilsin ki, Ordubada öz dostu Əsgərxan bəylə birgə gedir. Rus dilini öyrənməyə girişməsi Qasirin sonrakı həyat yolunda öz izini buraxır, o, tərcümanlıq edir, hətta rus ədəbiyyatından tərcümələr də etdiyi. Beləliklə, Mirzə İsmayıl Qasirin 1815-1818-ci illərdə təhsil almaq üçün Əhərə, dörd il sonra Təbrizə köçməsi, burada təhsilini kamilləşdirməsi məlum olur. Təxmin etmək olar ki, Qasir cənubda 8-10 il müddətində təhsil alıb. Təhsili başa vuran Mirzə İsmayılın xəttatlıq sənətinə dərindən yiyələndiyi və geniş məlumatı şəxs olduğu üçün onu İsfahanlı Seyid Hüseyn İsfahana dəvət etmiş, ömrünün müəyyən hissəsini onun oğlanlarının təlim-tərbiyəsinə, təhsilinə həsr etmişdir. Beləliklə, Mirzə İsmayıl Qasirin pedaqoji fəaliyyətinin başlanğıcı qoyulmuşdur. «Nazimi-tüccar» Seyid Hüseynin evində müəllimliyə başlaması Qasirin sonrakı pedaqoji müvəffəqiyyətlərində, şagirdlərə fərdi yanaşma metoduna yiyələnməsində müsbət rol oynamışdır. Mirzə İsmayıl Qasir öz ana vətəninə şair və müəllim kimi qayıtmışdır. Qasirşünasların hamısı bundan sonra onun həyatının 40-cı illərinə diqqət yetirmişlər. Mərhum alimimiz Əzizağa Məmmədov Qasirin 1840-cı ildə (artıq 35-38 yaşlrında) rus təbəəsi sayıldığı üçün Qaradonlu sərhəd idarəsinə tərcüməçi təyin olunması faktının sabiq Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunun müəllimi Əli Muxtar Qasımovun «Cüngi-mən»indən götürüldüyünü qeyd edir.

Halbuki Mirzə İsmayıl, İsfahanda da müəyyən müddət yaşadığını nəzərə alsaq, 1830-cu illərin ortalarında artıq Şirvana qayıdır. Məlum faktdır ki, təhsildən sonra o, bir müddət Şamaxıda, anasının yanında yaşamış, sözsüz ki, Şamaxının yenilikçi ziyalıları ilə ünsiyyət saxlayıb, ədəbi yaradıcılığını davam etdirib. Naməlum müəllifin onun həyatının bu illəri haqqında verdiyi məlumat da maraq doğurur. Bu dövrdə Qasirin əmioğluları və Şirvanın bir sıra xanzadələri Araz kənarında sakin olmuşdular və artıq möhkəmləndirilməyə başlamış Rus-İran sərhədindəki gömrükxanalarda morğuluq edirdilər. Müəyyən vaxt anasının yanında qaldıqdan sonra Qasir də, görünür, əmioğlularının dəvəti ilə sərhəd rayonlarına gəlir. Burada axırıncı Şirvan xanı Mustafa xanın oğlu Allahqulu Qasiri öz oğlu İbrahimə dərs deməyə, onun təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olmağa dəvət edir. Maddi ehtiyac şairi bu dəvəti qəbul etməyə məcbur edir. Beləliklə, Qasirin pedaqoji təcrübəsi artmaqda davam edir. Bu illərdə Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında bir sıra yeniliklər baş verir. 1840-cı il aprelin 10-da Zaqafqaziyada inzibati islahat haqqında qanun verilir. Şamaxı Xəzər vilayətinin mərkəzi elan olunur. Vilayətin divanxanası Şamaxıda yerləşdiyi üçün dövlət qulluğunda olan məmurların çoxu oraya axışır. Gömrükxanadakı morğular da Şamaxıya köçdüklərindən sərhəd idarəsində boş vəzifələr ortaya çıxır və gömrükxananın rəisi «əhli-hal və sahibi mərifət» Abbas bəy Qarabağlı Mirzə İsmayılı özünə katib və dilmanc götürür. Zəmanəsinin yaxşı təhsil görmüş ziyalılarından biri olan «para uşaqları»ndan Abbas bəylə «əmmaməni papaqla dəyişmiş» Qasir arasında səmimi dostluq münasibətləri yaranır və təxminən on ilə yaxın müddətdə şair burada rəsmi dövlət qulluğunda məmurluq edir.

Beləliklə, Mirzə İsmayıl Qasir Lənkəranda fəaliyyətini mirzəliklə başlamış, bir neçə ildən sonra Lənkərandakı köhnə üsullu məktəblərdən birində dərs deməyə üstünlük vermişdir. Lakin mütərəqqi fikirli pedaqoqu buradakı tədris üsulu təmin etmədiyindən özü yeni bir «üsuli-cədid» məktəbi açmaq fikrinə düşür. Eyni zamanda o, vaxtının böyük bir hissəsini özünün təsis etdiyi ədəbi məclisin fəaliyyətinə həsr edir. Beləliklə, Qasirin həyatının bu sahələri haqqında ayrıca danışmaq lazım gəlir. «İrandan təhsildən qayıtdıqdan sonra bütün həyatı boyu Lənkəranda yaşamışdır» fikri yerli-dibli səhvdir. Əvvəla, ona görə ki, Qasir İrandan öz ana vətəni Şamaxıya qayıtmışdı. İkincisi, ona görə ki, Lənkəranda yaşadığı illərdə də Azərbaycanın müxtəlif şəhər və kəndlərini gəzmiş, Şamaxıda, Şuşada uzun müddət qalmış, hətta qocalıq illərində Bakıya da köçmüşdü. Mirzə İsmayıl Qasir XIX əsr Lənkəran ziyalıları mühitinin sayğılı nümayəndələrindən biri olaraq qəbul olunur, mərifət dünyasında xətri əziz tutulurdu.

Mirzə İsmayıl Qasir 1900-cü ildə mayın 10-da Lənkəranda vəfat edir. Şair Lənkəranın cənub-şərqindəki Sütəmürdov qabiristanlığında dəfn olunub… Ədəbiyyatımızın müqtədir klassiki olduğundan 1983-cü ildə məzarı səliqəyə salınır və üzərində şairin heykəli ucaldılır.

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 4 oktyabr.- S.13.