Mühacir şair ömrü
«21 Azər» medalı ilə təltif
edilmiş Əli Tudə Cənubda sevilə-sevilə oxunan ədəbiyyat
fədaisi idi
Mühacir
vətənpərvər şairlərimizdən biri də
bütün ömrü boyu Vətən həsrəti ilə
yaşamış Təbriz nisgilli şair Əli Tudədir. Əli
Tudə yarım əsrdən çox mühacirlik həyatı
keçirib. Şair bununla bağlı «Zindanda
ağarmış saçlar» xatirə-hekayəsində
yazırdı: «… Həyatın saysız-hesabsız
imtahanları vardır. Bu imtahanlar içərisində
mühacirət-ayrılıq imtahanıdır. Belə ciddi
imtahanda mühacirin Vətənə də, xalqa da, əqidəyə
də münasibəti dönə-dönə
yoxlanılır. Daha doğrusu, mühacirin ürəyində
yaxşı-yaman nə varsa, hamısı onun
davranışında, baxışında, söhbətində
açıq-aydın duyulur. Mühacirət həm mərd, həm
də namərd sifətləri doğru-düzgün əks
etdirən böyük həqiqət güzgüsüdür!»
Bəli, bu həqiqət güzgüsündə Əli Tudə
mərd sifətilə necə də möhtəşəm
göründü! Tədqiqatçı-alimlər onun
haqqında yazırlar: «Əli Tudənin Vətən birliyi,
azadlıq ideyaları, tarixi haqsızlığa qarşı kəskin
etirazı, yüksək ideyalı
yaradıcılığı, sözün həqiqi mənasında,
öz sözlərilə desək, «böyük həqiqət
güzgüsü»dür. Şairin poeziyası daha çox
öz taleyinin bədii əksinə çevrildiyindən, bu sənətdə
ayrılıq, həsrət, nisgil motivləri öz aydın təzahürünü
tapır. Əli Tudənin çoxsahəli
yaradıcılığında Vətənin tarixi
keçmişi, bugünkü problemləri, onun gələcək
həyatı ən yüksək fəlsəfi deyim tərzində
ifadə olunur. Buna görə də sanki o, bir sənətkar,
əsl vətəndaş kimi öz idealları yolunda əriyən
şama bənzəyir. Lakin bu vəziyyətdə şair
öz ideallarına işıq bəxş etdiyindən
şamdan çox günəşi xatırladır».
1938-ci
ildə Bakıdan «iranlı» adı ilə Cənuba
sürgün olunmuş şair yeniyetməlik dövründən
inqilabi hərəkata qoşulmuşdur. Cənubi Azərbaycanda
ideoloqları Əbdülrəhim Talıbov Təbrizi və
Hacı Zeynalabidin Marağalı Məşrutə inqilabının
davamı — həmvətənlərimizin yenidən dirçəlməyə
başlamış milli-azadlıq hərəkatında fəal
mübariz kimi vuruşmuşdur. İranda demokratik
partiyalarının fəal üzvlərindən biri olan Əli
Tudə təkcə şair kimi yox, həm də milli hökumətin
dövlət xadimi kimi ad-san qazanmışdı; o, bir sıra
dövlət qulluqlarında fədakarlıqla
çalışmış, hökumətin «21 Azər»
medalı ilə təltif edilmişdi. Məhz elə bu zaman 20
yaşlı Əlinin alovlu misraları ilə dolu kitabı Təbrizin
milli mətbəəsində doğma Azərbaycan dilində
çapa hazırlanmışdı.
Cənub
ədəbi prosesinin fəal iştirakçısı
olmuş Əli Tudə istər Şimalda, istərsə də
Cənubda sevilə-sevilə oxunan ədəbiyyat fədaisi
idi. Mübariz ruhlu poeziya şairin əsərlərinin
canı, qanı, şah damarıdır. O, odlu-alovlu
dövrün əlamətdar yaradıcılıq hadisəsi
sayılan inqilabi ruhlu şeirləri ilə xalqı hər an
azadlıq uğrunda mübarizəyə
ruhlandırmışdır. O tayda da, bu tayda da
yaşadığı illərdə şair Vətənin
azadlığı və bütövlüyü uğrunda
aparılan ideyalara sadiq qalmış, qəlbi həmişə
belə müqəddəs amallarla döyünmüş və
ömrü boyu öz yaradıcılığında nə isə
axtarmışdır. Mühacir şair Almas
İldırımla bağlı deyilən
aşağıdakı fikri hardasa Əli Tudəyə də
şamil etmək olar: O, «…Azərbaycanın yaralarına sanki məlhəm
axtarır. Şair (Almas İldırım nəzərdə
tutulur — O.) bu məlhəmi şeirlərində tapır və
Vətənin, müstəqil, azad, hürr yaşamasına
bütün varlığı ilə inanır». Əli Tudə
də istədiyini məhz elə şeirlərində
tapmışdı.
İllər
uzunu doğmalarına, əzizlərinə həsrət qalan
siyasi mühacir bütün varlığı ilə
xalqına bağlı idi. Bütün ömrünü gah
silah, gah da söz mübarizəsinə həsr etmişdi.
Çoxlarının qorxu-ürküdən, tuthatutdan öz
canını qorumaqdan ötrü ağzını
açıb bir kəlmə belə danışa bilmədiyi
dövrdə gənc Əli şah rejiminə qarşı
çıxmış, ağzından od-alov püskürə-püskürə
gah səngərdə, gah da kütlə içərisində
vuruşmuşdu: əlində silah, dilində «Vətən» kəlməsi.
Əli
Tudə milli oyanış və milli özünüdərk
prosesində qətiyyətli və mübariz bir gənc idi. O,
inqilabi fəaliyyəti ilə yanaşı, bədii
yaradıcılıqla da məşğul olurdu.
Azadlığa çağırış, müqəddəs
Vətən, doğma torpaq həsrəti onu rahat buraxmır,
saf duyğularını kağıza
köçürürdü. Onun hər bir şeiri haray,
çağırış, mübarizə notları üzərində
qurulmuşdu. Bu illərdə o, Cənubda nəşr olunan
«Ziddi-faşist», «Vətən yolunda», «Azərbaycan» qəzetlərində,
«Şairlər məclisi»nin almanaxlarında və digər mətbu
nəşrlərdə müntəzəm olaraq bədii
yazıları ilə çıxış edirdi. O, Cənubi
Azərbaycanda milli hökumətin qələbəsindən fərəhlənirdi.
Cənubda başlamış yeni həyata dair silsilə
şeirlər yazır, qurub-yaradan insanları tərənnüm
edir, onların sevinc dolu duyğularını qələmə
alırdı. O, «Şairlər məclisi» adlanan ədəbi dərnəyin
fəal üzvlərindən idi. 1945-ci ildə Təbrizdə
«Vətən yolu» qəzeti yanında təsis edilən
«Şairlər məclisi» təkcə Təbrizdə deyil,
Tehran, Ərdəbil, Mərənd, Sərab və Urmiyada, Cənubi
Azərbaycanın və İranın digər şəhərlərində
Azərbaycan dilində yazıb-yaradan 40-dan artıq
yazıçını birləşdirdi.» Məclis Cənub ədəbi
prosesinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol
oynamışdır. Cənubda milli-azadlıq hərəkatı
qələbə çaldıqdan sonra maarif nazirliyində
şöbə müdiri vəzifəsində işləyən
gənc Əli Tudə cənublu soydaşlarımız
üçün azəri türkcəsində «Ana dili» dərsliyinin
hazırlanmasında fəal iştirak etmişdir. O, Təbrizdə
Milli Filarmoniya yaratmış və bu filarmoniyanın həm
ilk, həm də son müdiri də olmuşdur.
Lakin
çox keçmədi ki, Cənubi Azərbaycanda
milli-azadlıq hərəkatı düşmən qüvvələr
tərəfindən boğuldu. Seyid Cəfər Pişəvərinin
yaratdığı Milli hökumət cəmi bircə il
yaşaya bildi. Cənublu soydaşlarımızın canı və
qanı bahasına qurulmuş hökumət vəhşicəsinə
dağıdıldı, illərlə aparılan azadlıq
mübarizəsinə son qoyuldu. Əli Tudənin mətbəədə
çapa hazırlanan kitabı elə buradaca
yandırıldı. Tutulduğu zaman heç bir sorğu-sual
olunmadan öldürülməsi barədə xüsusi şah
fərmanı verildi. Lakin bütün bu məhrumiyyət və
təqiblərə baxmayaraq, Əli Tudə də, digər ədiblərimiz
də qələmi yerə qoymadılar, Vətənin
sonrakı taleyini düşündülər. «B.Azəroğlunun
«Şeirlər» (1948), «Savalan» (1949), M.Gülgünün «Təbrizin
baharı» (1950), Ə.Tudənin «Cənub nəğmələri»
(1950), İ.Zakirin «Mənim andım» (1950), H.Billurinin «Mənim
arzum» (1949) kitablarında və sonralar yazılmış bir
sıra əsərlərində cənublu
soydaşlarımızın həyatında cəmi bir
neçə il ərzində baş vermiş bütün bu
hadisələr, müvəqqəti məğlubiyyətin
adamlarda doğurduğu acı kədər hissləri, «gələcək
gün»ə inam öz bədii inikasını
tapmışdır.»
Beləliklə,
hələ yeddinci sinifdə oxuduğu zaman Bakıdan
«iranlı» adı ilə Cənuba sürgün olunmuş Əli
Tudə Təbrizdə də rahat yaşaya bilmədi. Taleyin
acı qisməti burada da onu yaxaladı. Gah səngərdə,
gah kütlə arasında, gah da kürsülərdə
eşidilən səsini boğmaq istədilər. İllərlə
apardığı azadlıq mübarizəsinə son
qoymağa çalışdılar. Təbrizdə, Ərdəbildə,
Tehranda qazandığı məsləkdaşlarından,
eloğlularından, təzəcə isinişib
doğmalaşdığı insanlardan, bu yurdun gözəlliklərindən
ayrılmaq onun üçün çox ağır idi.
Əli
Tudə bədii yaradıcılığında dil məsələlərinə
böyük önəm vermişdir. «Hər xalqın mədəniyyət
xəzinəsindəki ən qiymətli inci ana dilidir. Bu parlaq
inci öz əlvan şəfəqlərilə xalqın
coğrafi, iqtisadi, siyasi həyatının bütün
yollarını işıqlandırır. Dil xalqın ən
böyük, ən müqəddəs, ən nadir sərvətidir.»
Şair xüsusi vurğulayırdı ki, ana dilimizin
saflığını qoruyub saxlamalıyıq. O, əsərlərində
dilimizi yabançı söz və ifadələrdən
qorumağı qarşıya məqsəd kimi qoymuş, demək
olar ki, buna tamamilə müvəffəq olmuşdur.
Oktay
Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 6 oktyabr.-
S.13.