Əzablı
yolların yolçusu…
Cəfər
Bağır: «İnsanla, təbiətlə
bağlı nə varsa,
hamısını sevirəm»
Bu günün gəncləri, xüsusilə cavan yazarlar, ədəbiyyat aləminə yenicə qədəm basanlar Cəfər Bağır adlı bir yazıçını tanıyırmı? Bu sualı cavabsız qoyuram. Amma az-çox ədəbiyyatdan xəbəri olanlar tanıyar. 60-70-ci illərin qəzet və jurnal səhifələrində kiçik həcmli, özünün «miniatür hekayə» adlandırdığı yazıları oxuyub bu yazılarda həyatı, insanları, bu gözəl dünyanı sevən bir insanın hiss və həyəcanlarının, məhəbbət və gözəllik duyğularının izinə düşürdük. 1990-cı ildə «Azərbaycan» jurnalının 10-11-ci saylarında Cəfər Bağırın «Ümidim olmasaydı» sənədli povesti çap olunub. Qətiyyən ağlıma gəlməzdi ki, artıq 1983-cü ildə dünyasını dəyişmiş bu yazıçı on səkkiz il Sibirdə, sürgündə olub. Sibirə sürgün olunanda 25 yaşı varmış, o cəhənnəm vadisindən geri dönəndə isə yaşı qırxı keçmişdi. Təbii ki, çəkdiyi əzablar, Vətən həsrəti onun səhhətinə də, arzularına da təsirsiz qalmamışdı. Amma o, əzablı yollardan keçsə də, həyat eşqi, yazıb-yaratmaq həvəsi onu tərk etməmişdi.
Gəlin, yazıçı və tərcüməçi Cəfər Bağır haqqında söhbətə lap əvvəldən başlayaq.
Cəfər Bağır 1912-ci ildə Naxçıvanın Ordubad rayonundakı Dəstə kəndində, yoxsul bir ailədə doğulmuşdu. Atasını on iki yaşında itirib. Maddi məhrumiyyətlərə baxmayaraq kənd orta məktəbini bitirib. Özü də orta məktəbdə yaxşı oxuyurmuş, güclü yaddaşıynan seçilirmiş. Cavidin «Şeyx Sənan», «İblis» əsərlərindən şeir parçalarının çoxunu əzbər bilirmiş. Orta məktəbi bitirdikdən sonra Bakıya gəlir, Azərbaycan Dövlət Pedoqoji İnstitutunun filologiya fakültəsinə daxil olur. Tələbə ikən «Gənc işçi» qəzetində işləyir, hətta şöbə müdirliyinə qədər yüksəlir. Elə o illərdən (otuzuncu illərin əvvəllərində) ilk hekayələri ilə mətbuatda görünməyə başlayır. Yazıçılar İttifaqı Gəncə filialının məsul katibi seçilir. Bu, onun həbs olunana qədər keçdiyi 25 illik ömür yolu.
1937-ci il — Azərbaycanda
repressiya tufanı. Cəfər Bağır da bu müdhiş tufana düşür.
Yazılarındakı sərbəst düşüncə
tərzi, milli hisslər, duyğular və çox güman ki, Müşfiqlə dostluğu
onu bu tufana
sürükləyir. Cəfər
Bağır 18 il sürgün həyatı keçirir. Sürgündən qayıtdıqdan sonra orada keçən
müsibətli günlərinin
xatirələrini yazır,
amma heç bir qəzet və jurnal, nəşriyyat onu çap eləmir. Ölümündən yeddi
il sonra
bu xatirələr sənədli povest kimi «Azərbaycan» jürnalında işıq
üzü görür.
«Ümidim olmasaydı»
adlı bu sənədli povesti həyəcansız oxumaq olmur.
Amma müəllif
sürgündə olduğu
illərdə təkcə
təbiətin amansızlığından
şikayətlənmir. Sürgündə özü kimi günahsız insanlardan da söz açır.
Partiya yolunda ömrünü fəda edən cəsur kommunistlərin inamının sarsıldığının
şahidi olur. Canilər də, baş kəsənlər də burdadır, KQB-nin casusları da. Burada öz təmizliyini, insani keyfiyyətlərini qorumaq, hifz eləmək,
bütün əzablara
dözərək Vətənə
qayıtmaq ümidi hər adama nəsib deyildi. Amma Cəfər Bağır buna dözdü və Stalin hakimiyyəti süquta uğrayandan sonra o, da arzusuna
çatdı.
Həbsdə onun məhbus nömrəsi 27777 idi. Bilmirik,
sıralanmış yeddilərin
onun həyatı, orada keçirdiyi əzablı günlərlə
nə əlaqəsi, amma Vətənə qayıdanda 42-43 yaşlı
Cəfər Bağır
heç nəyi unutmadığı kimi, kürəyində gəzdirdiyi
o nömrəni də
unutmadı.
Bu da Bakı. «Yenə haman sahil, yenə oynaq ləpələr, yenə xəfif meh. Ayrılığımızdan
on səkkiz il
keçmişdir. Bu illər ərzində hər şey dəyişmiş, küçələr
də, evlər də, xiyabanlar da, sahil də,
hətta qara qıvrım saçlar da». O, işsizdir. Hara getməli? Repressiya xofu ürəklərdən
təzə-təzə silinir.
Amma çıxış yolu
var. O zaman Mirzə İbrahimov şöhrətinin
zirvəsindəydi. Həm görkəmli
yazıçı, həm
də Azərbaycan SSR
Ali Soveti Rəyasət
Heyətinin sədri.
Budur, o, Mirzə İbrahimovun qəbulundadır. Qəbulda olanların
hamısı bir-bir içəri keçir.
Bircə
o qalıb. Fikirləşir
ki: «Axı, Mirzə məni tanıyırdı. Bəs
niyə axıra saxlayıb?».
Nəhayət, o da içəri girir. Mirzə İbrahimov onunla
çox səmimi görüşür. Qucaqlaşırlar. «Səni özüm
axıra saxladım ki, dərdləşək».
Mirzə
İbrahimov diqqətlə
onu dinləyir. Sonra deyir ki, sən
istedadlı adamsan, yaradıcılığını davam etdir.
Sonda Cəfər
Bağır işsiz və evsiz olduğunu
söyləyir. Mirzə İbrahimov gülümsəyir.
O, Azərnəşrdə işə
düzəlir: bədii
ədəbiyyat şöbəsinin
müdiri, redaktor, məsləhətçi redaktor,
bədii tərcümə
redaksiyasının müdiri.
Düz on səkkiz il (yenə
on səkkiz!) bu nəşriyyatda çalışır,
1973-cü ildən təqaüdə
çıxır. (Bir
məqamı unutdum: ona ev də verirlər. Bundan sonra ailə həyatı da qurur).
Cəfər Bağır sürgündən
qayıdandan sonra yazmadığı illərin
hayıfını çıxır. Sağlığında
onun «Səslər», «Xəzan», «Babamın ürəyi», «Bir ömür azdır», «Səni görəndə»,
«Mən yadına düşəndə», «Miniatürlər»,
«Bitməmiş gündəlikdən»
kitabları işıq
üzü görür.
Bu kitablarda toplanan
yazıların əksəriyyəti
kiçik hekayələr,
mənsur şeirlər
və miniatürlərdir.
Bu yazını qələmə
almamışdan öncə
Cəfər Bağırın
bizim jurnalda müxtəlif illərdə
sap olunmuş yazıları
ilə tanış
oldum. Demək olar ki, bütün yazılarında
bir səmimiyyət gördüm. O, nədən
yazıbsa, hamısında
qəlbinin istəklərini
qələmə alıb.
On səkkiz il
sürgün əzabı
yaşayan bu yazıçının əsərlərində
bol-bol işıq gördüm, dəniz gördüm, insan məhəbbətinin gözəlliyini
duydum.
«Meşələri sevirəm,
ağacları sevirəm,
yarpaqlardakı, otlardakı
təravəti sevirəm. Sərinliyi-kölgəliyi sevirəm, intəhasız
çölləri, ənginliyi
sevirəm. Həmişəki kimi.
Sevirəm uşaqların cingiltili səsini, qızların təmiz-riyasız təbəssümünü.
Bağçalarda gülləri, yamaclardakı
çiçəkləri, düzlərdəki mehi sevirəm. Hər şeyə sevinc
gətirən günəşi,
can verən suları sevirəm. Əvvəlki kimi. Sevirəm dəniz
sahillərini, aylı
gecələri, xəfif
pıçıltıları, çiyinlərə tökülən
saçları, şeh
düşən dodaqları,
məna dolu gözləri. Gənclik çağlarındakı
kimi. İnsanla, təbiətlə bağlı nə varsa, hamısını sevirəm.
Sevirəm insandakı ülviyyəti,
təbiətdəki şeiriyyəti. Mənə belə
gəlir ki, yaşayıram, qocalmıram.
Lakin dünən… Məzuniyyətdən qayıdan o qaynar
gözlü qız işdə hamı ilə görüşdü,
mənə gələndə
əyilib üzümdən
öpdü. Ürəyim qəflətən sancdı.
Deməli, qocalmışam,
eləmi, a dostlar?»
Cəfər Bağırın bir mənsur şeiridir bu. Onun bütün yazılarının dili belə şeiriyyətlə
süslənib. Axıcı, rəvan, səlis,
doğma Azərbaycan dili. O, həm də mahir tərcüməçi
idi. Əgər onun bədii
yaradıcılığı olmasaydı, elə bu tərcümələri
kifayət edərdi ki, ədəbiyyat tariximizdə peşəkar
bir mütərcim kimi daim xatırlansın.
Görün kimləri tərcümə
edib? Teoder Drayzeri («Dahi»,
«Kerri bacı», «Cenni Herhart»), Robindranat Taqoru, Əziz Nesini, A.Sent-Ekzüperini.
Cəfər Bağır deyilənə
görə çox mehriban, qılıqlı insan imiş. Ən yaxın bir dostu vardı — bizim görkəmli yazıçımız Qılman
İlkin. Qılman
müəllim onun hekayələri haqqında
bir məqalə çap etdirmiş, «Ədəbiyyat qəzeti»ndə
vəfatı münasibətilə
«Vida sözü» də
yazmışdı.. O
«Vida sözü»ndə Qılman
müəllim yazırdı:
«Sən mərdanəliyi
tərənnüm edirdin,
özün də mərdanə yaşadın.
Çətinliyə də, əziyyətlərə
də, xəstəliyə
də mərd-mərdanə
dözdün. Xəstəliyin ağır, əziyyətli
dəqiqələri içərisində
yazdığın həyat
nəfəsli sətirlər
səni bizim nəzərimizdə daha da ucaldırdı. Sən həmişə həyat eşqi ilə yaşayırdın, son mənzilə
də bu eşqlə getdin».
Oktay
Xalq Cəbhəsi.-
2012.- 25 oktyabr.- S.13