Borçalıda aşıq sənəti

Bu sənət indi də türk ruhlu qədim türk yurdunda uğurla yaşadılır

Azərbaycan aşıq sənətinin möhtəşəmliyi, özünəməxsusluğu bizi sevməyənlərə də yaxşı bəllidir. Aşıq sənəti milli xarakterimizi özündə bütün çalarlarıyla yaşadır. Araşdırmaçı Mirzə Məmmədoğlu bildirir ki, Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm qollarından sayılan şifahi xalq ədəbiyyatımızın tərkib hissələrindən olan aşıq yaradıcılığı milli mədəniyyətimizin mühüm və önəmli sənət sahəsidir. El sənətkarları aşıq və ozanı xarakterizə edən saz və söz ifadələri bir-birinə yaxın, demək olar, bir-birini tamamlayan məfhumlardır. Odur ki, saz söyləyəndə söz yada düşür, söz söyləyəndə saz. Saz, söz deyimləri türklərin ta qədim zamanlardan özlərini dərk etdikləri andan mənəvi tələbatına, daha doğrusu, mənəvi pasportuna çevrilib: «Dünyanın hər yerinə səpələnmiş türklər əsrlər boyu istər savaş meydanında, istərsə də el şənliklərində, mərasimlərdə sevinc və kədərlərini, nifrət və sevgilərini oxla-yayla, qılınc-qalxanla yanaşı sazla, sözlə ifadəyə önəm veriblər. Türklərin mənəvi atası hesab olunan Dədə Qorqud söz söyləyəndə, boy boylayanda əlinə qopuz götürərək igid ərənlərə, qoç igidlərə tərif söyləyib, onlara adlar qoyub. Sazın, çoğurun ulu dədəsi olan qopuzu türklər müqəddəs bilib, onu çala bilməyənləri özlərindən hesab etməyiblər. Hətta savaşlarda belində qopuz olan döyüşçüyə türkün əl qaldırmadığını da söyləyirlər. «Dədəm Qorqud qopuzu hörmətinə çalmadım»-deyiblər və onu öldürməyiblər.

Sazı sözə, sözü saza bağlayan, elin nəfəsi ilə nəfəs alan, elin ağrı-acısı ilə, sevinci-fərəhi ilə oturub-duran, çalıb-çağıran el sənətkarı müxtəlif vaxtlarda «aşıq», «ozan», «varsağı» adlanıb. XI əsrdə bir çox ölkələri gəzən, türk tayfalarının lüğətini yazan Mahmud Qaşğarinin «Divani-lüğət-it-türk» əsərində Azərbaycan xalqının etnik tərkibinə daxil olan oğuz, türkmən və qıpçaqların da şifahi və yazılı ədəbiyyatlarından verilən nümunələrə rast gəlmək olur. Həmin nümunələr içərisində qoşqu kimi verilən şeir növləri qədim ozan şeirinin nümunələridir».

Ozanlar oğuzlar arasında Səlcuqilər dövlətinin yaranmasından çox qabaq söz ustası, rəqqas, musiqişünas, sehrbaz, həkim kimi böyük nüfuz qazanıblar. Hun hökmdarlarının saraylarında türk ordularında mütləq ozanlar çalıb oxuyardılar. Türkdilli xalqlarının bir çoxunun Çin, Hind, İran, yaxud İslam mədəniyyətləri ilə qarşılıqlı təsir və əlaqələrinin yarandığı dövrlərdə belə ozanlar öz mövqeyini qoruyub saxlayıblar: «Ozanların istifadə etdikləri qopuz ən qədim zamanlardan bir sıra türkdilli xalqlar, o cümlədən azərbaycanlılar arasında da geniş yayılmışdı. Təxminən iki minillik tarixə malik olan iki-üç telli qopuz Orta Asiyadakı türk boyları tərəfindən ifa olunub, ilk vaxtlarda o bölgənin «gəzərgi ozanları» vasitəsi ilə Anadoluya və başqa yerlərə gətirilib. Qopuz indiki sazlardan, bağlamalardan fərqli olaraq çanağının üstü dəri ilə çəkilmiş iki və ya üç telli, telləri də qoyun, qurd bağırsağından olan, kirişlərdən hazırlanan bir çalğı aləti olub. Belə ki, o vaxtlar çalğı aləti olan qopuzlar əl ilə, yəni mizrabsız çalınırmış.

X əsrdən sonra türk boylarının Anadoluya yerləşməsi ilə, qopuzdan törəyən və yaxın zamana qədər o yerlərdə rast gəlinən iki telli türkmən dutarları çalınmağa başlayır. Tarixçi Hammerə görə, XI əsrdə uzun qollu bir qopuz növü olan bu alətə ilk dəfə olaraq mədəni tel Anadoluda taxılır. Beləliklə, qopuzdan bağlamaya, saza keçid aləti olan çoğurun yaranması sahəsində ilk addım atılır. Qopuzun dəridən olan döşü, sinəsi mədəni tellərə tab gətirməsi üçün çanağın hazırlandığı material ilə əvəz edilib, qolu uzadılıb və ona pərdələr bağlanıb. Gürcülərin hazırda çalıb-çağırdığı çonqur aləti həm quruluşuna, həm də adına görə çoğuru xatırladır. Göründüyü kimi, adlarda müəyyən fonetik dəyişiklik olub. Çoğurda olduğu kimi çonqurun qolunun ucu da əyridir və üç teldən ibarətdir. Əl ilə çalınır. Çoğurlar indiki cürə adlanan sazlar boyda olub ki, çonqurlar indi də o boydadır. Elə çoğur boyda olan bağlamalar, cürələr o vaxtlar gəzərgi ozanların rahat gəzdirə bilməsi üçün ən münasib çalğı aləti hesab edilmişdi. Qopuzdan çoğura, bağlamaya, saza qədər olan dövrlərdə mədəni tellər, pərdələr olmadığından, eləcə də əl ilə çalındığından havaların, havacatların indiki dövrdə olan saz havaları kimi dolğun olması mümkün deyildi. Dədə Qorquddan üzü bu yana sazın mədəni bir musiqi alətinə çevrilməsi dövrünə qədər havaya, melodiyaya deyil, sözə, qoşquya üstünlük verilib. Hazırda Türkiyənin bəzi yerlərində belə bir xüsusiyyət özünü göstərməkdədir. Türk aşıqları havalara deyil, əsas güc və qabiliyyətlərini, məharətlərini sözlərə, deyişmələrə yönəldiblər. Dədə Qorqud qopuz çala-çala söz söyləyəndə, boy boylayanda öz fikrini, sözünü daha yaxşı ifadə etməyə çalışıb. İndi bəzi havaların Dədə Qorqud tərəfindən yaradıldığı ehtimal olunur. Belə ki, bizə məlum olan kamil saz havalarının öz keçmişi var. Havaların sayının filan qədər olduğunu demək düzgün deyil, çünki onlar yaranıb, yaranır və yaranmaqdadır. Bəziləri də heç bizə qədər gəlib çatmayıb».

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının tədqiqatçılarından biri olan professor Mürsəl Həkimov 130-a qədər saz havasının təsnifatını, musiqişünas Azad Kərimov isə 160-a qədər saz havasının təsnifatını verib, 60-a qədər ayrıca Şirvan havasının mövcud olduğunu qeyd edib. Azərbaycan ensiklopediyasında yalnız 26 saz havası barəsində məlumat verilib: «Borçalı aşıq məktəbinin yaradıcılarından Məmməd və Sadıq Sultanov qardaşları, Əmrah Gülməmmədov, Hüseyn Saraclı, Xındı Məmməd, Kamandar Əfəndiyev və başqaları qədim saz havalarına yeni güllər və xallar əlavə etməklə daha da dolğunlaşdırıb zəngin bir irs, xəzinə kimi bizə çatdırılıb. Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, Borçalı üslubunda ifa olunan 90-a qədər saz havasını lentə alıb toplamışam. Saz havalarının bəziləri yarandığı yerin adı ilə — məsələn, «Şərirli», «Naxçıvanı», «Ağbabayı», «Ağbulağı», «Dərbəndi», «İncə gülü», «Göycə gülü», «Laçını», «Ordubadi», «Tərtəri», «Diyarbəkir», «Çıldır gülü», bəziləri onu yaradan sənətkarın adı ilə, məsələn, «Dilqəmi», «Hüseyni», «Bəhməni», «Keşişoğlu», «Alıxanı», «Urfanı», «Summanı», «Cəlaloğlu», «Əsədi», «Cəlili», «Qaracaoğlan», «Qəribi», «Qəhrəmanı», «Duraxanı», «Kərəmi» havaları, bəzi şeir növünə uyğun olaraq təcnis, təxmis, kəraylı, divani, təsnif, müxəmməs, güllü qafiyə, yarandığı yerin aiddiyyatını göstərməklə məsələn, «Dol hicranı», «İran gözəlləməsi», «Borçalı gözəlləməsi», «İran dubeyti», «İran gəraylısı», «Bağdad dubeyti», «İrəvan çuxuru» və sairləri yaranıb».

Araşdırmaçı bildirir ki, bəzən də eyni saz havası olmaqla müxtəlif yerlərdə müxtəlif adlarla adlanıb: «Məsələn, Borçalıda «Məmmədbağırı», Azərbaycanda «Şəqayiq», Borçalıda «Kərəm köçdü», Azərbaycanda «Atüstü Kərəm», Borçalıda «Qaraqoyu», «Palantökən», Azərbaycanda «Atüstü bayatı», Borçalıda «Süsənbəri», Azərbaycanda «Ayaq Cəlili», Borçalıda «Borçalı Dübeydi», Azərbaycanda «Baş Dubeyti», Borçalıda «Bəhri-divani», Azərbaycanda «Ayaq divani», «Osmanlı divanısı», Borçalıda «Borçalı gözəlləməsi» Azərbaycanda «Aran gözəlləməsi», Borçalıda «Faxralı Dilqəmi»si, Azərbaycanda «Köhnə Dilqəmi», Borçalıda «Mina kəraylı», Azərbaycanda «İran gəraylısı», Borçalıda «Gülabı», Azərbaycanda «Bayramı», Borçalıda «Dastanı», Azərbaycanda «Hüseyni» adlanır və s. Aşıq Əkbər, Aşıq İmran, Aşıq Azaflı Mikayıl, Aşıq Kamandarın hər biri bir neçə orijinal hava yaradıb. Bəzi zurna havaları sazda ifa olunaraq saz havası kimi tanınmağa başlayıb. Məsələn, «Kolxoz rəqsi», «Səmədi», «Şahsevəni», «Turacı», «Çoban bayatı», «Qəməri».

Havaların bəziləri Borçalıya İrandan və Türkiyədən gələn aşıqlar tərəfindən gətirilərək yerli aşıqların ifasında yeni xal və güllərlə daha da zənginləşdirilib. «Bağdad dübeyti», «Vanağzı», «Osmanlı divanisi», «İran gözəlləməsi», «İran divanisi», «İran kəraylısı», «İrəvan çuxuru», «Dol hicranı», «Çıldır gülü», «Çıldır divanisi». XIX əsrin axırları, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbi mühitini özündə əks etdirən Tiflis şəhərinə o vaxtlar İrandan və Türkiyədən aşıqlar gələr və buradakı çayxanalarda duruş gətirər, toy və məclisləri aparmağa dəvət olunardılar. Gürcü şairi İosif Qrişaşvili yazır: «İndi Şərqdən yaxa qurtarmağa can atmaq dəb halına gəlib. Ancaq unutmaq lazım deyil ki, Gürcüstan məhz elə bu Şərqin bir hissəsidir. Belə ki, aşıqlarsız bir bayram olmayıb. Şəhərlərdə, kəndlərdə sənətkarların dükanlarında, süfrə arxasında, el şənliklərində məbəd mərasimlərində, ümumiyyətlə, hər yerdə aşıqlar olub. «Kartlis Sxovreba»dan bilirik ki, Tamara və David Soslanın toyunda aşıqlar olublar».

Borçalıda ifa olunan saz havalarının özünəməxsus xalları, gülləri var. Borçalıda ifa olunan saz havalarının əksəriyyəti ağır havalardır, qəmli havalardır. Bu havalar Mürsəl Həkimovun təsnifinə görə «Ümumi Dilqəmi», «Misri», «Bəhri-divani», «Urfanı», «Cəngi», «Çoban bayatı» köklərində köklənir». Ustad aşıq Aslan Kosalı sazın dörd kökünün olduğunu qeyd edir: «Divani», «Urfani», «Çuxuroba», «Orta kök». Ustad oğlu, sazbənd Bafəli Əli oğlu isə deyir ki, saz havaları yeddi kök üstündə çalınır: «Borçalı aşıqlarından Məmməd və Sadıq Sultanov qardaşları, Aşıq Almaz, Aşıq Qurbanəli və başqaları qədim havaları gözəl ifa ediblər. Aşıq Əmrah Gülməmmədov, Kamandar Əfəndiyev bütün saz havalarını özünəməxsus ustalıqla çalıb və onlara xüsusi güllər və xallar əlavə ediblər, Məsim İsmayıl oğlu, gənc istedadlı aşıqlardan Tərmeyxan Qasımlı öz çalğı üslubları ilə fərqlənirlər. Aşıq Kamandar Əfəndiyev həm gözəl çalmağı, gözəl oxumağı və gözəl nitq söyləmək qabiliyyəti ilə fərqlənib. Saz havaları ta qədimdən üzü bu yana ustaddan şagirdə şifahi ötürülərək bu günə kimi qorunub saxlanılıb. Hazırda ustad aşıqlarımızdan Məhəmməd Sadaxlı, Ziyəddin Keşəli, Məsim İsmayıloğlu, Bafəli Əlioğlu yeniyetmələrə saz sənətini öyrətmək üçün dərnəklər təşkil ediblər. Borçalının əksər yerlərində yeniyetmələr bu qədim çalğı alətinin sirrlərinə yiyələnirlər. Beləliklə, saz sənəti elimizdə-obamızda bu gün də yaşamaqdadır».

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 5 sentyabr.- S.14.