Yüz il əvvəl Asiyada qiyam edən beş türk…

Adil Hikmət bəyin «Asiyada beş türk» kitabı bir qiyam uğruna oradan oraya sovrulan 5 macərapərəstin hekayəsindən danışır…

Adil Hikmət bəy tərəfindən qələmə alınan və uzun illər sonra ilk dəfə «Ötüken nəşriyat»ın nəşr etdiyi bir xatirə kitabı var: «Asiyada beş türk». Əsərin bir qismi 1928-ci ildə «Cümhuriyyət» qəzetində dərc olunub. Ancaq 1997-ci ildə «Ötüken nəşriyyat» əsərin hamısını nəşr edəndə, Adil Hikmət bəyin kim olduğunu, hətta soyadını belə bilmirmiş. Kitab nəşr olunandan sonra müəllifin ailəsi nəşriyyata müraciət edərək məlumat verib.

Kitabı ilk əlimə aldığım andan etibarən böyük bir həyəcan və maraqla səhifələrini yavaş-yavaş çevirməyə başladım. Küncdə- bucaqda qalan bu xatirə kitabı, I Dünya müharibəsindən əvvəl Türkistana getmək üçün yola çıxan beş İttihatçının macəra dolu həyatından bəhs edir. Məqsədləri Türkistana gedərək bir üsyan tərtib etmək, Türk dünyasında yenidən birgəyaşayış təsis etmək və Osmanlını həm 93 hərbində, həm də Balkan müharibəsində pis vəziyyətdə qoyan ruslara maneə yaratmaq olan beş fanat dostun bütün planları Dünya müharibəsinin başlaması ilə dəyişir.

Asiyadakı beş Türk kimdir?

13 uşaqlı bir ailənin sonbeşiyi kimi atasının vəzifəsinə görə Liviyanın Dernə şəhərində 1887-ci ildə doğulan Adil Hikmət bəy əvvəl İtalyan Liseyində, daha sonra İstanbulda Hərbiyyədə təhsil alır. İtalyan, ərəb, fransız və ingilis dillərini bilən Adil Hikmət bəy sonradan bir az rus və kitabdan da aydın olduğu kimi bir az da fars dilini öyrənir. Olduqca parlaq bir təhsil alır, sonra orduda müxtəlif vəzifələrdə çalışır. Təşkilati — Məxsusədə bir sıra önəmli vəzifələr həyata keçirir. Hər nə qədər kitabda açıqca deməsə də, şəxsən Ənvər Paşa tərəfindən Türkistana göndərildiyi bilinir. Digər tərəfdən özü ilə bir yerdə olan digər dörd dostu da olduqca maraqlı adlardır. Əmrullah Barkan, Kırımlı Hüseyn bəy, İbrahim Haklıer və daha sonra 150-lilərin siyahısında adı keçən və sərhəddən qaçanda öldürülən Quşçubaşı Səlim Sami bəy.

Kitabdan və bir mecmuaya yazdığı bir yazıdan açıq-aşkar görünür ki, Türkçülük sevdasına tutulan, hətta bu sevdanın həyəcanı ilə yanıb tutulan Adil Hikmət bəy Türkistana gedəndə həqiqətən təbliğat aparmağı və orda qiyam təşkil etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur.

Bir qiyam uğruna ya Rəbb…

Birinci Dünya Müharibəsi başlamamışdan əvvəl Təşkilatı — Məxsusanın onlara verilən vəzifəni yerinə yetirmək üçün yola çıxan beş dost gəmi ilə Hindistana keçirlər. Tam o əsnada müharibənin başladığını öyrənirlər ki, bu da ingilislərin əlində olan Hindistanda onlara çox çətinlik gətirir. Hər səfərində üstün zəkalarından istifadə edərək, ingilislərin əlinə düşmədən Şərqi Türkistana keçirlər. Ardınca fəaliyyətlərini icra edə bilmək üçün yer dəyişdirərkən, ruslara əsir düşürlər. Uzun müddət həbsdə, sonra sürgündə qalırlar. Rusların əsarətində təxminən iki illəri keçir. Fürsət tapan kimi sürgündən qaçırlar və qırğızların olduğu bölgəyə gedirlər. Rus zülmündən əziyyət çəkən qırğızların başına keçib, tayfalardan hərbi birliklər meydana gətirib, onlara hərbi təhsil verir və hər döyüşdə rus ordusunu məğlub edirlər. Hətta ruslar komandirlərini dəyişdirmək məcburiyyətində qalırlar. Oktyabr inqilabından sonra rusların mübarizəni dayandırması ilə qırğızlar rahat nəfəs alırlar, amma bu, əlbəttə, uzun çəkmir.

Qırğız torpaqlarından ayrıldıqdan sonra təzədən Türkistana qayıdırlar. Dünyanın ən məşhur səhralarından biri olan Təkləmakan səhrasını at belində keçərək, Xotinə çatırlar. Bu səfərlər əsnasında bəzən atla, bəzən eşşəklə, bəzənsə piyada yollarına davam edirlər. Ancaq gördükləri işə olan inancları və sahib olduqları ideologiyaları o qədər möhkəmdir ki, bir an belə dayanmırlar. Bitmək tükənmək bilməyən bir enerji ilə bəzən ruslara, bəzən ingilislərə, bəzənsə çinlilərə qarşı mübarizə aparırlar. Sonra Çinə və ardınca Şanxaya keçirlər. Şanxayda alman konsulluğunun köməyi ilə bir müddət rahat bir həyat sürürlər. Ancaq Şanxayda yoldaşları ilə yolları ayrılır. Anadolu işğal altında olduğuna görə, yoldaşları Azərbaycana gələrək, orada bir qiyam tərtib etmək istədiklərini deyirlər. Adil Hikmət bəy isə Hamburqa gəlir. İngilislər onu axtarışa verirlər və buna görə də heç cür İstanbula qayıda bilmir. Ancaq yüksək səviyyədə italyanca bildiyinə görə İtaliya konsulluğunda min bir fırıldaqla italyan pasportu alıb, İstanbula və son olaraq ailəsinin yanına, yəni İzmirə qayıdır. Beləliklə düz 5 il ailəsi ilə az qala heç xəbərləşmədən məfkurəsi uğrunda Asiyanın müxtəlif bölgələrində, dəfələrlə ölüm təhlükəsi ilə üz — üzə gəlir.

Bu kitab nə üçün vacibdir?

Hər şeydən əvvəl kitabın bir roman havasında olduğunu bildirməkdə fayda var. Həqiqətən olduqca macəralı yollardan keçən bu qiyam hekayələrini oxuyarkən insana həyəcan verir. Ancaq kitabı əsl əhəmiyyətli edən isə İttihatçı olan, Təşkilati- Məxsusədə çalışan və Ənvər Paşanın əmri və məlumatı ilə Orta Asiyaya gedən bir nəfər tərəfindən qələmə alınmasıdır. Dövrün öndə gələn axınlarından olan türkçülüyə ön ayaq olan Adil Hikmət bəyin kitabda etdiyi bəzi dəyərləndirmələr və ya tövsih edilən suallara verdiyi cavablar olduqca maraqlıdır.

Adil Hikmət bəyin və yoldaşlarının düşüncələrini ifadə nöqtəsində kitabda keçən bir hadisəni nəql etmək yerinə düşər: «Bir yerli əfqan əmirinin, «biz neçə ildir həm ruslarla, həm ingilislərlə döyüşürük, hanı bəs bu xəlifə haradadır, niyə gəlib bizi xilas etmir?» — sualına Adil Hikmət bəy və yoldaşlarının verdiyi cavab, xilafətin ləğvi zamanı Mustafa Kamalın Məclisdə etdiyi çıxışa bənzər bir cavab olur. Onlar əfqan əmirinə cavab olaraq xilafətin simvolik bir şey olduğu və artıq bir əhəmiyyətinin qalmadığını bildirirlər.

Bir Türk diyarında qarşılaşdıqları bir isveçli həkimin əslində missioner olduğunu öyrənirlər. Missioner, bir dənə belə xristian olan türk olmadığını vurğulayır və ardınca onların da fikrini öyrənmək istəyir. Adil Hikmət bəy və yoldaşlarının cavabları olduqca mənalıdır. Adil Hikmət bəyin özü olmasa belə yanındakı yoldaşlarından bəziləri Mustafa Kamal rəhbərliyi tərəfindən xoş görülməmiş, hətta Səlim Sami bəy xaricə qaçanda öldürülmüşdür. Ancaq Mustafa Kamal və yoldaşlarının dinə dair olan düşüncələri Adil Hikmət bəy və yoldaşında da görülür. Missionerlər dinin artıq köhnə əhəmiyyətini itirdiyini və yerini elmin aldığını söyləyərək, qatı pozitivist bir açıqlama verirlər.

Əbdülhəmid dövründə orda məktəblər açılıbmış

Kitabı əhəmiyyətli edən bir digər xüsusiyyət, Türk dünyasının XX əsrin əvvəllərində bizlərə təqdim etməsidir. Dini, sosial və iqtisadi həyata dair də bəzən məlumatlar verən müəllif, o diyarlarda kasıblığın, səfalətin və xüsusilə cəhalətin yüksək səviyyədə olduğunu tez-tez vurğulayır. Digər tərəfdən Türk dünyasında Osmanlıya dair izlər tapmaq da mümkündür. Əbdülhəmid dövründə açılan bir neçə məktəb, buralara təyin edilən müəllimlər, Adil Hikmət bəy və dostlarından fərqli bir ideologiyaya aid olsa da xidmət edibmişlər. Hətta bəzi parlaq uşaqları İstanbula da göndərirmişlər, I Dünya müharibəsində ordu üçün pul toplayırlar və xalqın etimadını qazanaraq Adil Hikmət bəyin simvolik olaraq gördüyü xəlifənin etibarını yüksəldirlər.

Əbdülhəmid və Ənvər Paşa zamanında Orta Asiya Türkləriylə qurulan əlaqə Respublika dövründə davam etdirilməmiş və qoyulan investisiyalar bir nəticə verməmişdir. Hər nə qədər kitabda vəzifəsini tam olaraq açıqlamasa da, Adil Hikmət bəy də bu bağları təsis etmək üçün oralara getmişdir.

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 23 aprel.- S.13.